Obezite, çevrenizdeki arkadaşlar veya onların tanıdıkları vasıtasıyla yayılan bir virüs gibi midir? Sigara tiryakiliği, yalnızlık, mutluluk, depresyon ve uyuşturucu bağımlılığı sosyal ağlar yoluyla yayılır mı? Son yı llarda iki araştırmacı tarafından yayınlanan bir dizi çalışma, bu davranışların bulaşıcı olabileceği sonucuna vardı. Araştırmacılar bu çalışmaların kamu sağlığı ile alakalı önemli bir sonucunun da olduğunu söylüyor: Obeziteyi, çevrelerini etkileyen küçük insan gruplarına odaklanarak kontrol altına almak mümkün olabilir. Fakat bu şaşırtıcı sonuçlar, araştırmadaki metodolojinin hatalı olduğunu ve "bulaşma riski"nin bu davranışların yayılmasındaki rolünü ispatlamanın imkânsız olduğunu iddia eden bilim insanlarının eleştirilerine maruz kalmaya başladı. Kısa süre önce araştırmayla ilgili sert bir değerlendirme yazısı yayınlayan Indiana Üniversitesi'nden Russell Lyons, "Pek çok profesyonel istatistikçinin bunu en başından beri saçma bulduğunu biliyorum" diyor. Araştırmayı hazırlayan sosyal bilimciler, Harvard Üniversitesi'nden Nicholas Christakis ve San Diego'daki California Üniversitesi'nden James Fowler, analizlerinin kısıtlamalarından haberdar olduklarını ancak elde ettikleri sonuçların son derece güçlü olduğunu savunuyor. Bu tartışmanın merkezinde, sosyal bilimlerle ilgili bir muamma yatıyor. Davranışların gözlemlenmesiyle elde edilen sonuçlardan ne kadar emin olunabilir? Obezitenin bir virüs gibi bulaşıcı olabileceğini öne süren ilk makale 2007 yılında yayımlandı. Makalede, Christakis ve Fowler, 12 bin 67 denekten elde edilen verileri kullandı. Denekler, Amerikan hükümetinin sponsorluğundaki Framingham Kalp Araştırması adında bir araştırmaya katılmıştı. Veriler, vücut ağırlığı ve sigara alışkanlığı gibi faktörleri de kapsayan 32 yıllık tıbbi kayıtlardan oluşuyordu. Ancak araştırmacılar deneklerden hangilerinin birbiriyle dost olduklarını da biliyordu. Christakis ve Fowler verileri incelerken arkadaşların ve arkadaşların arkadaşlarının obezite seviyelerinin birbirine yakın olduğunu ancak komşularınınkinin aynı olmadığını ortaya çıkardı. Christakis ve Fowler birkaç muhtemel açıklama önerdi. Bunlardan biri homofili, yani arkadaşını kendine benzeyen birinden seçme eğilimiydi. İkincisi, insanların arkadaşlarıyla paylaştıkları ortamlardan aynı şekilde etkilendikleri gerçeğiydi. Üçüncüsüyse, bulaşmaydı. Christakis ve Fowler, obezitenin sebebi olarak üçüncü faktöre odaklandı. Kişinin aklındaki makul kilo ya da makul vücut ölçüsünün arkadaşlarının ne kadar kilolu olduğuna ya da ne kadar yediklerine göre değiştiğini öne sürdüler. Açıklamaların kamu sağl ığı açısından farklı anlamları var. Eğer davranışlar homofili ya da ortamdan kaynaklanıyorsa, diğer insanları potansiyel olarak zararlı görmek gereksiz. Fakat obezite gerçekten bulaşıcıysa, şişmanların kilolarını kontrol etmeleri için diğer kilolu insanlardan uzak durmaları gerektiğini söyleyebiliriz. Ancak bu görüşü eleştirenler, sırf gözlemlere dayanarak homofili ile obezitenin bulaşıcı olma ihtimalini birbirinden ayırmanın mümkün olduğuna inanmıyor. Christakis ve Fowler'ın araştırmasını eleştiren Georgetown Üniversitesi'nden Hans Noel, "Gözlemelere dayanan bir araştırmada değişkenlerin hepsini göz önünde bulundurduğunuzdan emin olmanız çok zordur" diyor. Yine de Fowler son derece iyimser. "Bilim böyle ilerler. Daha önce kimsenin aklına gelmeyen bir gerçeği öne sürdük. Yöntemlerimizi yayımladık. Verileri yayımladık. 'Bakın, bunun önemli olduğunu düşünüyoruz' dedik. Bunu nasıl iyileştireceğimizi anlamamıza yardım etmelisiniz" diyor.
GINA KOLATA
