İki
yıl önce, 88 yaşında ölen Portekizli yazar Jose Saramago'nun yaşamının son birkaç yılına tanıklık eden ve bu yıl Oscar'ın yabancı film adayları arasındaki Jose ve Pilar, mayısta Ankara'da gösterilecek. Belgesel tarzındaki bu film, Saramago'nun, "Işığım," dediği eşi, danışmanı, çevirmeni Pilar'a olan aşkını, dünya görüşünü, yazma tutkusunu yine Saramago'nun ağzından yansıtıyor. 2007'de İstanbul'a da gelen Saramago'nun Mağara, Ricardo Reis'in Öldüğü Yıl, İsa'ya Göre İncil, Mağara, Görmek, Not Defterimden gibi birçok kitabı Türkçeye de çevrildi. Kitapların hemen hepsi Pilar'a ithat edilmiş: "O zamanlar henüz doğmamış olan ve gelmekte öylesine geciken Pilar'a..." ya da "Ölmeme izin vermeyen Pilar'a..." gibi... Bir tür Saramago günlüğü niteliğindeki film ise genç Portekizli yönetmen Miguel Gonçalves Mendes'in, yıllarca içinde büyüttüğü bir düşün ürünü. Ülkesinde komünist yaftasıyla dışlanan Saramago'nun kitaplarını okuduktan sonra onun hümanist yanından etkilenen Mendes'in bu düşünü gerçekleştirmek için yazarı ikna etmesi hiç de kolay olmamış. Ankara'da, Cer Modern Sanatlar Merkezi'nde, 5-13 Mayıs arasında gösterilecek film için Ankara'ya gelecek olan Mendes, Saramago'ya hayatını filme çekmek istediğini anlatan bir mektup yazmış. Dört yıl boyunca Saramago ve İspanyol eşi Pilar'ın hayatını kameraya çeken Mendes'le Portekiz'deki evinden telefonla görüştük. Mendes, Avrupa Dilleri Günü kapsamında, Ankara Üniversitesi'nde öğrencilere Portekizce hakkında bir konuşma da yapacak.
- 1993'ten beri ülkesinden uzakta, kendi tercih ettiği sürgün hayatı içinde Kanarya Adaları'nda yaşayan Saramago'nun hayatını filme çekmek ilk kimin fikriydi? Eşi Pilar'ı neden ve nasıl öyküye dahil ettiniz?
- Aslında tüm bunlar onunla tanışmak için bir vesile yaratma çabasıydı. Saramago'nun eserleri, küçük yaşımdan beri beni büyülemişti. Kamuoyunda onun hakkında oluşturulan izlenimden, önyargılardan çok rahatsızdım. Onun kitaplarını her okuyuşumda, kendi kendime 'Eserlerinde bu kadar çok insancıllığa yer veren, böylesine hümanist kahramanlar yaratan bir yazar, anlatıldığı gibi bir kişi olabilir mi?' diye soruyordum. Sonunda bu konuyu netleştirmeye karar verdim. O zaman anladım ki hayatının farklı, daha önce hiç incelenmemiş bir başka boyutu var: Çok önem verdiği eşi. Sadece âşık olduğu kişi değildi eşi. Eserlerinin tanıtımını, uluslararası ilişkileri yöneten kişiydi. Zaten çok baskın bir karakter olan Pilar'sız Saramago portresi olamazdı.
- Saramago'yu ikna etmeniz kolay olmadı sanırım...
- Saramago'ya her zaman hayrandım. Ayrıca 'Nobelli bir yazar olmak' ne demektir, çok merak ediyordum. Saramago'ya bir mektup yazdım, hayatıyla ilgili bir belgesel çekmek için izin istedim. Önce talebimi reddetti. Yanıtında, özel hayatı konusundaki hassasiyetini belirtiyor, ayrıca günlük yaşamının kimsenin ilgisini çekmeyecek kadar sıradan olduğunu söylüyordu. Sonra bu kararını yeniden gözden geçirdi. Katıldığı toplantıları görüntülememe izin verdi. Bununla birlikte bu müthiş karakterin yaşamı üzerindeki perdeyi kaldırmaya kararlıydım. Pop yıldızı kadar ünlüydü, fakat hakkında çok az şey biliniyordu. Bir süre sonra Jose ve Pilar, peşlerinde kamera olduğunu neredeyse unuttu. Birkaç yıl boyunca onları görüntüledim, sofralarına oturdum, dünyanın dört bir yanına yaptıkları yolculuklara katıldım. Tüm bunları görüntülememe izin verdiler. İnsanın hayatını değiştirecek bir deneyimdi.
ÖLÜMDEN KORKAN BİRİNİN ÖYKÜSÜ
- Film, Nobelli bir yazarın hayat, aşk, eserleri hakkındaki düşüncelerini onun hayatından görüntülerle anlatıyor. Saramago'nun bu konulardaki fikirlerini bir filme sınırlayabilmek için önceliği hangi temalara verdiniz?
- En basit şekliyle anlatmak gerekirse, kitap yazmak isteyen, fakat ölmekten korkan, sonunda kitabı yazmayı başaramayacağını düşünen birinin öyküsü bu. Ayrıca hayatı çok seven bir kişinin öyküsü. Film belirli bir zaman kesitini, 2006-2008 arasında, Saramago'nun Filin Yolculuğu adlı son romanını düşündüğü dönemi içeriyor.
- Saramago, yazarken hastalanıp, ölümün eşiğine geldiği bu romanıyla ilgili sizi şaşırtan yorumlar yaptı mı?
- Filmin amacı, bir eseri yazma sürecinde Saramago'nun özel hayatını yansıtmaktı, kitabı anlatmak değil. Bu arada Saramago çok hastalandı, herkes kitabı tamamlayamayacağını düşünüyordu. Fakat mucizevi şekilde romanını tamamladı.
- Çekimler sırasında neler yaşadınız?
- Çalışma süreci zorlu geçti. Bütçemiz tükendi. Fakat sonunda film gösterildiğinde Fernando Meirelles ile tanıştım. Projeyi çok sevdi. Bütçedeki eksiği tamamladı.
- Filmin tamamlanması tam olarak ne kadar sürdü?
- Çekimler dört yıl, kurgu ve diğer teknik çalışmalar bir buçuk yıl sürdü. Kurgu, işin en zor bölümüydü. Çünkü elimde 240 saatlik çekim vardı.
20'den fazla ülkede gös terildi
- Filmi Saramago ile birlikte izleme şansınız oldu mu?
- Filmin üç saatlik versiyonunu birlikte izledik. O da, Pilar da çok beğendi.
- Başka ülkelerde de gösterildi mi?
- 20'den fazla ülkede gösterildi. Portekiz, Brezilya, İspanya, İtalya ve Meksika'da vizyona girdi. Festivallerde birçok ödül kazandı. Sanırım izleyiciler gerçekten bu filmi sevdi
- Türkiye'de gösterileceği için neler düşünüyorsunuz?
- Türkiye'ye daha önce hiç gelmedim, çok merak ediyorum. Özellikle İstanbul'u görmeyi çok istiyorum.
