Uzmanlar büyüme ve zeka gelişiminin birbirine paralel gittiğini belirtiyor. Büyüme geriliği gösteren bir çocuğun genellikle zekası da geri kalıyor. Her iki gelişimin de sağlıklı olabilmesi içinse bebeğin temel gereksinimlerinin doğru karşılanması gerekiyor. Bebeklerin büyüme ve beyin gelişiminde genetik yapı, hormonlar, beslenme ve sosyo-kültürel faktörler rol oynuyor. Gereksinimleri yeterince karşılanmayan çocukların büyüme ve beyin gelişimlerinde sorunlar ortaya çıkabiliyor. İlk yaşlarda büyümesi geri kalan çocuklarda, çoğunlukla motor fonksiyonlar, zihinsel ve ruhsal gelişimde gecikmeler söz konusu olabiliyor. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Uzmanı Dr. Recep Çetin, bebeklerin 1 yaşına kadar zeka gelişimi için neler yapılması gerektiğini anlattı.

Sosyal ve duygusal gelişim

Doğumla birlikte sosyalleşme süreci başlar. 3. aydan itibaren bebek kendisiyle konuşulduğunda gülümser. 5-10. aylarda kendisiyle sürekli ilgilenen kişiye karşı bağlılık başlar. 0-12 ay devresinde temel güven duygusunun oluşması için bebekle ilgilenmek çok önemlidir.

Dil gelişimi

Bebekler ilk aylarda ihtiyaçlarını ağlayarak ifade eder. 2-3. aylarda agu sesleri çıkarırlar. 3-4. aylarda seslere doğru dönmeye çalışırlar. 6. ayda anlamsız heceler üretirler. 7-8. aylarda konuşma seslerini taklit ederler. 9. ayda hece tekrarları yaparlar (da da, baba gibi). 11-12. aylarda anlamlı ilk sözcüklerini üretirler.

Zihinsel gelişim

Yeni doğan bebekler, uyaranlara il kel refleksleriyle cevap verirler. 3. aydan itibaren çevresindeki kişilerin kendisinden farklı varlıklar olduğunu keşfetmeye başlarlar. 3-4. aylarda sesin, duygusal tonuna göre farklı tepkiler verirler. 8. ayda nesne devamlılığı gelişir ve amaçlı eylemlerde bulunurlar. Yürümeyle birlikte çevresini keşfetmeye ve tanımaya çalışırlar.

Beyin gelişimi

Eskiden beyin gelişiminin genetik faktörlere bağlı olduğu, dışarıdan yapılacak müdahalelerin beyin gelişiminde fazla rol oynamadığı düşünülürdü. Ancak son zamanlarda bilim adamları arasındaki yaygın kanıya göre çevre faktörü, beyin gelişiminde önemli bir rol oynuyor. Her bebek düşünme, görme, duygu gibi beyin fonksiyonlarından sorumlu yaklaşık 100 milyar civarında sinir hücresiyle doğuyor. Hayatın ilerleyen dönemlerinde yeni sinir hücresi üretilmiyor.

Sinir hücreleri "sinaps" adı verilen küçücük boşluklarla birbirlerine bağlanıyorlar ve beynin çeşitli fonksiyonlarını yerine getiren gruplar oluşturuyorlar. Doğumdan sonraki ilk 7-8 ay boyunca sinir hücreleri arasında bağlantı ve iletişim şaşırtıcı derecede hızlıdır. Yaşamın ilk aylarında oluşan bu bağlantılar, bebeğe dışarıdan gelen uyaranlarla güçleniyor ve kalıcı hale geliyor. Bu uyaranları verenler de çoğunlukla bebeğin anne-baba veya bakımında yardımcı olan kişilerdir. Görme ve konuşma yeteneğini oluşturan beyin sistemleri çok erken dönemlerde şekilleniyor (ilk 8 ay).

Araştırmalar; bebeğin doğumundan hemen sonraki erken dönemlerden başlamak üzere gördüğü ve duyduğu tüm olayların, ileriki dönemlerde kendi görüş ve konuşma yetenekleri üzerinde önemli bir etki bıraktığını ve şekillendirdiğini gösteriyor. Yapılan çalışmalar; bebeklerin aldığı sözel, görsel ve işitsel uyaranların, beyin ve zeka gelişimine olumlu etkilerini ortaya koyuyor. Bu uyaranların çeşitliliği ve miktarı ne kadar fazla ise beyin gelişimi ve zeka seviyesine faydası o kadar çok oluyor.

Doğumundan 4. Aya kadar zeka geliştirici aktiviteler

Bebeğinize günde 3 kez 15 dakikalık hafif masajlar yapın. Konuşurken bebeğinizle fiziksel temas halinde olun. Bebeğinizin kol ve bacaklarına da egzersiz yaptırabilirsiniz. Kolları ve bacakları yavaşça canını acıtmadan hareket ettirin, aşırı zorlamayın. Yumuşak olmak; hem onun hem de sizin için eğlenceli olacaktır. Bebeğinizi taşırken ya da altını değiştirirken onunla konuşun ve sohbet edin. Göz teması son derece önemlidir.

Televizyon izletmeyin

Televizyon zihinsel gelişimi olumsuz etkiliyor. Beyin gelişiminin hızlı olduğu bir dönemde televizyon izleyenler, elektromanyetik alana maruz kalıyor ve bu durum bebeklerin beyin gelişimini olumsuz yönde etkiliyor. Bu yüzden bebeğinize televizyon izletmeyin. Fakat müzik dinletebilirsiniz. Çünkü müzik bebeğin zihinsel gelişimine faydalıdır. Bebeği rahatsız edecek müzikler seçmemeye özen gösterin.

Şarkı ve ninni söyleyin

Bebeğinize şarkı ve ninniler söyleyin. Ninnilerdeki ritmin zeka gelişiminde önemli bir uyaran olduğu kabul ediliyor. Bebeğinize basit resimli kitaplar gösterin; resimler dikkat çeken parlak renkler içerirse, zihinsel gelişim için iyi bir görsel uyaran olacaktır. Uyanık olduğunda sık sık pozisyonunu değiştirin. Bu; çevresindeki farklı alanları keşfetmesini sağlar, aynı zamanda sıkılmasını engeller. Görsel uyaran çeşitliliği arttıkça zihinsel gelişim olumlu etkilenecektir.

Yatağına dönence asın

Bebeğinizin yatağına, sırt üstü yattığında göz mesafesi 30-40 cm yukarıda olacak şekilde renkli ve dikkat çekici dönence asın. Böylece gözleriyle nesneye odaklanmayı öğrenecektir ve bu bir süre eğlenmesini sağlayacaktır. Bebeğiniz büyüdükçe el çırpma oyunları ve hareketli şarkılar eğlenceli olacaktır. Çıkan sesler rahatsız edici şiddette olmamalıdır. Farklı şeyler görebilmesi için bebeğinizi yürüyüşe çıkarın ve gördüğünüz şeyleri ona anlatın. Bebeğinize her fırsatta sevginizi gösterin.

4. Aydan 6. Aya kadar zeka geliştirici aktiviteler

Bebeğinizi kucaklayın ve sevgi dolu sözler söyleyin. Onunla sık sık konuşun. Konuşurken gözlerine bakın. Bebeğinize canlı parlak renkleri olan objeleri ve resimleri gösterin. Bebeğinizin görüş alanı içinde ilginç obje veya oyuncakları hareket ettirin. Hareket onun ilgisini çekecektir. El ve ayak parmaklarıyla oynayın. Yüzünüzü elleriyle araştırmasına izin verin. Tekerleme ve ninniler söyleyin. Bebekler tekrardan hoşlanırlar.

Çıngırak sallayın

Çıngırak oyuncak alın ve yanında veya arkasında sallayın. Sese yönelimini gözlemlemenize katkısı olacaktır. İşitsel uyaranlar zihinsel gelişimi olumlu etkiler. Abartılı mimikler yapın ve eğlenceli sesler çıkarın. Bebeğinizin oyuncakları ve diğer objeleri eline almasına ve yere atmasına izin verin. Bu; onun farklı sesleri, düşme kavramını ve ellerini kontrol etmesini öğrenmesini sağlar.

6. Aydan 1 yaşına kadar zeka geliştirici aktiviteler

Onu sık sık kucaklayın ve ona sevgi dolu sözler söyleyin. Bebeğinizi ismiyle çağırın. Bebeğinizle konuşun, hikayeler okuyun ve ona şarkılar söyleyin. Söylediklerinizin anlamını bilmese bile konuşma, dil öğrenme kapasitesini arttırır. Ninni ve tekerlemeler söyleyin, müzik dinletin. Bir oyuncak sepeti alın oyuncakları sepet içerisinde toplayıp dağıtın, bebeğinizi de eşlik etmesi için teşvik edin. Seçtiğiniz farklı nesneleri bir sepetin önüne, arkasına, yanına ve içine yerleştirip, hangi nesnenin ne konumda olduğu ile ilgili bilgi verebilirsiniz. Yuvarlak bir kabın içinde renkli top koyup hareket ettirin. Bebeğinize vücut bölümlerini doğaçlama bir şarkı eşliğinde gösterin. Başka çocuklarla bir araya gelmesini sağlayın.

Kule yapıp, yıktırın

Evdeki plastik kavanoz ya da küpler le kuleler yapın; sonra kuleleri hafifçe bir dokunuşta devirin ve bu işlemi tekrarlayın. Devirme işlemini bebeğinize yaptırın ve başardığında, onu alkışlayarak ödüllendirin. Baloncuk üfleme oyuncaklarıyla rengarenk balonlar oluşturun ve onları üfleyin. Sonra birlikte dokunarak balonları patlatın. Ona değişik ve yeni yerler gezdirin ve gördüklerinizi anlatın. Adını söyleyerek bir objeyi bebeğinize verin ve geri vermesini isteyin. En sevdiği oyuncakları saklayıp nerede olduğunu bulmasını sağlayın.

Zeka gelişimi için emzirin

Bebeklerin büyüme ve gelişmesinde dolayısıyla zeka gelişiminde en önemli unsurlardan birisi beslenmedir. Bebeklerin beslenmesinde anne sütü çok önemlidir. Anne sütü; bebeğiniz için yeri doldurulamaz bir doğa harikasıdır. Çünkü; bebeğin ruh ve vücut sağlığı için en uygun besindir. Her zaman hazır, temiz, uygun ısıdadır ve ekonomiktir. Sindirimi en kolay besin maddesidir. Her annenin sütü kendi bebeği için en uygun özelliktedir.

Organ ve sistemlerin gelişmesini düzenleyen büyüme faktörlerini içerdiğinden bebeğin büyümesini ve gelişmesini hızlandırır. Anne sütü bebeğin ilk 6 ayda ihtiyacı olan protein, yağ vb. her türlü besin değerine sahiptir. Aşırı şişmanlama (obezite) riski daha azdır. Annenin ilk gelen sütü (ağız sütü) bebek için çok önemlidir, bebeğin ilk aşısıdır. İçerdiği akyuvarlar ve koruyucu maddeler sayesinde bebeğinizi enfeksiyonlara karşı korur. Anne sütü, ishale yol açan mikroorganizmaların oluşmasını engeller.

Anne sütüyle beslenen bebeklerde kansızlık daha az olur. İleri yaşlarda gelişebilecek hastalıkların olasılığını azaltır. Örneğin; alerjik hastalıklar, şeker hastalığı, astım, kanser, damar sertliği, diş çürükleri vb. içerdiği A vitaminiyle göz hastalıklarına karşı korur. Anne sütü alan bebeklerde pişik, karın ağrısı ve kabızlık daha az görülür. Ani bebek ölümü riskini (beşik ölümü) azaltır. Bebeğiniz için doğal bir sakinleştiricidir. Anne sütüyle beslenen bebekler daha az ağlarlar ve daha iyi uyurlar.

Emzirmeyle, anne ile bebek arasında var olan duygusal bağ gelişir. Bebeğinizin zeka gelişiminin daha iyi olmasını sağlar. Bu yüzden doğumdan sonraki ilk yarım saat veya 1 saat içinde emzirmeye başlayın. İlk 6 ay sadece anne sütü verin. Anne sütünün yetersiz olduğu durumlarda anne sütüyle birlikte 5. aydan itibaren ek besinlere geçin. 2 yaşına kadar ek besinlerle birlikte anne sütü vermeye devam edin. Anne sütü zeka gelişimi açısından en uygun içeriğe sahiptir. Ayrıca emzirme sırasındaki anne-bebek arasındaki fiziksel ve sosyal etkileşim zeka gelişimine katkıda bulunur.

Zeka gelişimi için beslenme önerileri

Beynin büyüme ve gelişmesini arttıran, zeka gelişimi üzerine çok olumlu etkileri olan besin öğeleri; omega-3 yağ asitleri, demir, çinko, iyot, folik asit, B12 vitamini ve antioksidan maddelerdir.

Omega-3: Beyin ve gözün retina gelişiminde çok önemli rol oynarlar. Özellikle soğuk deniz balıkları somon, ton, Norveç uskumrusu ve morina omega-3'den çok zengindir. Balık yağı dışında omega-3 yağ asidi açısından faydalı besinler; ceviz, badem ve soya yağıdır. Emziren anneler, ceviz ve badem tüketebilirler, bebeklerine ek gıdaya başladıklarında ceviz uygun şekilde verilebilir.

Demir: Demir eksikliği olan bebeklerde zeka düzeyinde azalma, davranış bozuklukları, büyüme geriliği, iştahsızlık ve katılma nöbetleri görülebilir. Anne sütündeki demir, bebeğin kullanımı için en uygun özelliklere sahiptir. Anne sütü dışındaki en önemli kaynağı kırmızı et (kıyma), yumurta sarısı ve üzüm pekmezidir. Sanılanın aksine ıspanaktaki demirinin sanıldığı kadar yararı yoktur. Bebeğin hızlı büyümesi nedeniyle artan demir ihtiyacının giderilmesi için erken doğan bebeklere 2. aydan sonra, zamanında doğan bebeklere ise 4. aydan sonra koruyucu demir damlaları kullanmaları önerilir.

Çinko: Vücutta her an devam eden metabolik faaliyetlerde ve zihinsel gelişimde önemli yere sahiptir. Deniz ürünleri, et, karaciğer, fındık, ay çekirdeği, süt ve yumurtada bulunur. Yaşamın 6. ayından itibaren bebeklere verilmelidir.

İyot: Vücut tarafından çok az ihtiyaç duyulmakla beraber, yetersizliğinde, büyüme ve gelişmeyi, beynin normal çalışmasını negatif etkileyen bir mineraldir. İyot eksikliğinde, tiroit hormon yapımı bozulur ve çocuklarda zeka geriliği oluşturur. Bu durum, 7-8. aydan itibaren haftada 1 kez deniz balığı verilerek ve 1 yaşından itibaren iyotlu tuz kullanarak önlenebilir. Tuzun, yemek piştikten sonra ilave edilmesi önerilir.

Antioksidanlar: Anne sütünde doğal olarak çoğu bulunduğu için bebeklerin anne sütüyle beslenmeleri beyni zararlı öğelere karşı korur. Başlıca antioksidan maddeler A, C ve E vitaminleri ve selenyumdur. Doğumdan sonra bebeklere A, C, E vitaminleri içeren damlalar kullanmaları önerilir

Hazırlayan: Başak DOĞRU