Bu önemli eserlerden 3 tanesi çok önemlidir. Kül Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk. Bu eserler Türk dili,edebiyatı,tarihi ve sanatı konusunda birçok bilgiyi bizlere sunmaktadır. Türkçe adı ilk kez bu eserlerde yer almış ve bu anlamda da tarih açısından önemli değerler arasına girmeyi başarmıştır.
Tonyukuk 716, Kültigin 732, Bilge Kağan eserleri 735 yılında dikilmiştir. Kül Tigin yazıtı Bilge Kağanın ağzından yazılmıştır. Bilge Kağan'ın kardeşi olan Kül Tigin adına yazılan bu eser günümüzde hala önemini kaybetmemiştir. Tonyukuk ise; Bilge Kağan'ın veziridir.
Anıtların olduğu alanlarda yapılan çalışmalar sonucu yalnızca bu eserler değil, heykeller,taşlar,balbal,harabeler ve su kanalları da bulunmuştur. 1889 yılında Rus tarihçi Yardintsev tarafından bulunan abideler. 1893 yılında Danimarkalı bilgin Vilhelm Thomsen tarafından çözülmüş ve okunmuştur.38 harflik alfabe ile.
KÜLTİGİN ANITI:
Yaklaşık 3-4 metre uzunluğunda olan bu anıt kireçtaşından yapılmıştır.Satırların uzunluğu 235 cm olarak ölçülmüştür.Kültigin yazıtında az önce de belirttiğim gibi Bilge Kağan ağzından bir anlatım mevcuttur ve bu anıtta Göktürk tarihi,tarihe damga vurmuş olaylar ve birlik,bütünlük içeren mesajlar verilmiştir. Zamanın yıprattığı eser tam anlamıyla bütünlüğünü koruyamamıştır. Üzerinde semboller ve bazı işaretler de mevcuttur. Emziren kadın ve dağ keçisi sembolleri bunlardan bazılarıdır.
BİGE KAĞAN ANITI:
Bilge Kağan,oğlu Tenri Kağan'a yaptırmıştı bu abideyi.Bu yazıtta ise; devletin nasıl büyüdüğü ve geliştiği bunun yanı sıra kardeşi Kül Tigin'in ölümünden sonra yaşananlar kendi ağzından anlatılmıştır. Yeğeni Yuluğ Tigin'in konuşmaları da eserde yer almıştır. Yazıtta olayları nakleden ve öğüt veren asıl kişi Bilge Kağan'dır. Türkçe metinlerin yanı sıra Çince metinlere de yer verilmiştir. Anıt Kültiginde olduğu gibi 3-4 metre uzunluğunda ve 4 cepheden oluşmaktadır. Göktürk devletinin gelişimi ve yine tarihi en çok bahsi geçen konular arasındadır.
TONYUKUK ANITI:
Bilge Kağan'ın buyrukçu ihtiyar veziri olarak tarihte yerini almıştır Tonyukuk. Bilge Kağan ona çok fazla değer vermekte ve onu yanından ayırmamaktadır. Tarihe geçecek bir eserde o da yerini almış ve Tonyukuk Anıtı olarak can bulmuştur. Tonyukuk Anıtı,4 cepheli ve 2 dikilitaş şeklinde oluşturulmuştur. Araştırmalarda yazıların diğer eserlere göre daha silik halde olduğu görülmüştür.Bu eser Tonyukuk'un kendisi tarafından ve kendi isteği ile yapılmıştır.Eserde savaşlardan ve Çin esaretinden nasıl kurtuldukları anlatılmıştır.
