Musikili ibadet: Enderun usulü teravih

Topkapı Sarayı'nda şimdilerde Kutsal Emanetler'in bulunduğu Hırka-ı Saadet'te, geçmişte Enderun Teravihi kılınır, musiki makamları aracılığıyla manevi duygular daha da arttırılırdı. Günümüzde bu unutulmaya yüz tutmuş gelenek, bazı camilerde yeniden hayata geçiriliyor. Biz de III. Murat'ın annesinin Mimar Sinan'a yaptırdığı Üsküdar'daki Valide- i Atik Camisi'nde bu geleneğin izini sürdük. Geleneğin yeniden canlandırılmasına öncülük eden grup 35 kişiden oluşuyor. Enderun Teravihi ve Cumhur Müezzinliği grubundan sanatkar Mehmet Kemiksiz, ekibiyle birlikte her salı günü çeşitli camilerde Enderun Teravihi kıldırıyor. Kemiksiz'le Enderun Teravihi'nin Osmanlı Ramazan kültüründeki anlamını, nasıl kılındığını konuştuk.
- Enderun Teravihi'nin başlangıcı biliniyor mu?
- Kaynaklarda Mustafa Itri'nin başlattığı gösteriliyor. Itri'nin talebelerinden itibaren de sistemleşerek günümüze gelen bir saray geleneği. Padişahların çoğunun şairlikle ve musikiyle iç içe oluşları, bu teravih usulünü o manevi atmosferi daha derin yaşamak için uygulamalarına neden oluyor. Topkapı Sarayı'ndaki Hırka-ı Saadet Dairesi'nde kılınan teravih için 30 güne ayrı bir tertip uygulayarak, değişik musiki makamlarıyla ve ağdalı ilahilerle sürdürülüyor. Sarayla da sınırlı kalmıyor. Enderun'da yetişen hafızlar, müezzinler musiki eğitimi de alarak selatin camileri, başta Eyüp Sultan Camii olmak üzere, sultan camilerine gönderiliyor. Sesli zikirlerin yapıldığı tekkeler ve varlıklı ailelerin konakları sayesinde de saraydan halka ve Anadolu'ya yayılıyor.
- Musikili teravihleri zamanla sarayın dışındaki halk da benimsemiş anlaşılan...
- Elbette, birçok camide Enderun'dan yetişme müezzin ve hafızlar olduğundan Anadolu'da ve İstanbul'da Enderun Teravihleri kılınıyor. Hatta insanlar namaza geciktiklerinde, okunan makamdan hangi dörtlükte olduğunu anlıyor. Osmanlı kültüründe musiki bilmeden hayata başlayan yok ki! Subyan Mektebi'nden itibaren hep musiki içinde büyüyorlar. 20. yüzyılın önemli şarkı bestekarlarımızın çoğu esnaftır; Şekerci Hilmi, Basmacı Abdi, Kömürcüzade gibi... Onların eserlerini okuyoruz hâlâ. Osmanlı'da toplumun en alt kademesinden en üst kademesine kadar bir müzikal kültür var. Halk o kadar bilinçli ki, bir hafız efendi makam geçişlerinde ve icraatında hata yaptığında cemaat, camiyi boşaltıp gidermiş.

YAZIN ŞERBET, KIŞIN SÜT DAĞITILIRDI
- Bir tür halkın uyguladığı otokontrol gibi mi?
- Tabii, sistematik bir otokontrol bu. O insanın çevredeki imajı kırılıyor. Kendini düzeltinceye kadar kimse onu dinlemiyor. Günümüzde bu anlamda yetişen halk olmadığı gibi entelektüelimiz de musikimizden bihaber. Misal, ezanla ilgili rüyayı Abdullah bin Zeyd görüyor, ama Efendimiz 'Bilal'e öğret, o okusun!' diyor. Çünkü Bilal'in o güzel sesini dinlemişti. Peygamberimizin sonsuz bir estetik anlayışı var. Yeni bir dünya nizamını teşkil edecek akla ve kalbe sahip yaratılmış bir insanın, sanat anlayışı ve estetik anlayışı olmadığını düşünemeyiz! İslam'da kulağa güzel gelen ses önemli; sadelik, ağırlık, zerafet ve estetik çok değerli.
- Osmanlı'da Enderun Teravihi sonrasında niye şerbet dağıtılırmış?
- Teravih arasına 'terviha' yani 'dinlenme' denir. Bir dörtlükten sonra arada ilahiler okunur, ikramlar yapılır. Hz. Amine'ye doğum sonrası şerbet ikramı yapılır, bunutemsilen kırmızı şerbet dağıtılıyor. Gül lokumu, Efendimiz'in kokusunu, kışın süt ikramı ise Miraç'ı hatırlattığı için yapılıyor. Çünkü Miraç esnasında Cebrail'in Peygamberimiz'e süt ikram ettiği rivayet edilir. Bazı camilerde süt sebillerinden süt içilebiliyor.

MUSİKİEĞİTİMİ GEREKLİ
- Bu gelenek 90 yıl sonra yeniden ilgi görüyor. Unutulma sebebi ne?
- Cumhuriyet'ten sonra Enderun'dan hafız yetişmemeye başlıyor. Diyanet İşleri Başkanlığı'nın kurulmasıyla Enderun'dan yetişenlerin eski beraatları da geçerli olmuyor. Yeni sistemde günü birlik ibadeti yapacak kişiler alınıyor. Ama Enderun Teravihi, musiki eğitimi gerektiren bir gelenek. Dolayısıyla Enderun hafızlığı, müezzinliği geleneği halkası kopuyor.
- Enderun Teravihi bu kadar yıldan sonra tekrar nasıl canlandırıldı?
- Bazı tekkelerde uygulanıyordu, ama çok kapalı çevrelerdi. Biz de 1994'te Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'nde hocalarımızla 'Hadi bu akşam Enderun Teravihi kılalım, o zevki tadalım,' diyerek belli günlerde camilerde kılıyorduk. Bilinirliği 2010 Avrupa Kültür Başkenti sayesinde oldu. Ahmet Şahin ile birlikte Enderun Teravihi ve Cumhur Müezzinliği olarak 2010'un Ramazan'ında 30 gün, 30 selatin camisinde uyguladık.
- Şu an ki durum ne?
- İstanbul'da bazı camilerde her salı bu geleneği sürdürüyoruz. Halk akın ediyor, ilgi çok fazla! Teravihi ısrarla takip edenler var. Ama Sultanahmet gibi camilerde dönüşümlü kıldırılırsa, bu zevki tatmak isteyenler de gelir.Anadolu'da Bolu, Çorum, Amasya ve birkaç yerde de musiki kulağına sahip müftülerin desteğiyle ekipler var. Anadolu'da da ilgi büyük.

SURE VE İLAHİLER ANLAMINA GÖRE SEÇİLİYOR
"Ramazan'ın ilk 10 günü, nida ayetleri ve merhaba ilahileri; ortadaki 10 gün insanların duaya, affa yönelmelerini tavsiye eden ayetler ve af-mağfiret ilahileri seslendiriliyor. Sondaki 10 günde ise duayla beraber öteki dünyayı hatırlatan ayetler ve elveda diyen eserler seçilir. Caminin normal imamı ve müezzini, Enderun Teravihi kılınacağından geri çekiliyor. Çünkü ancak musiki eğitiminden geçmiş bir ekip gerekir. Yatsı ezanından yarım saat önce ilk seremoni başlıyor. Dışarıda temcit, arada sela ve tesbih okunup ezana bağlanılıyor. Ezanla camiye giriliyor. Yatsı namazı, rast makamı başta olmak üzere belli makamlarla eda edilip teravihe geçiliyor. Benimsediğimiz tertipte teravihin ilk dört rekatında imam efendi, ısfahan makamında namazı eda ettirdikten sonra müezzinler aynı makamda ilahi okuyor. Her dört rekatta ve dörtlük arasında saba, hüseyni, eviç ve acemaşiran makamları uygulanıyor."

KONAK KAPILARI HALKA AÇIKTI
"Osmanlı'da büyük konak sahipleri, Ramazan öncesi güzel sesli hafız ve müezzinleri belirleyip evlerine davet ediyor. Sultan ve sultan hanım konakları, varlıklı ailelerin ve bazı paşaların konaklarının kapısı, Ramazan boyunca hep halka açık tutuluyor. O konakta Enderun Teravihi kılındığını ve mukabele olduğunu mahalledeki halk biliyor. Ramazan'ın sonuna kadar halka, konak sahipleri 'Kimsin, nesin?' diye sormadan içeri buyur ediyor. Halk, iftarını yapıp mukabelesini dinliyor, Enderun Teravihi'ni kılıyor, sonra varsa konakta bir eğlence, sohbet onu dinliyor; hatta bazen sahurunu yapıp öyle gidiyor. Çünkü yaz aylarındaki Ramazanlar iftardan başlayıp sahura kadar devam ediyor. O konakların sahipleri, konaktan ayrılan halkın ellerine bir çil altın hediye edip 'Bu akşam bizim yemeklerimizle sizin dişleriniz zedelendi, onun kirası olarak bir hediye bu,' diyerek diş kirası veriyor. Şu an kültürümüzde olan diş kirası, oradan kalmış bize."