444'te (1052) Batalyevs'te (Badajoz) doğdu. İbnü's-Sîd el-Batalyevsî diye anılır. İlk öğrenimini babasından, sonra da ona ilmî araştırmalarda yol gösteren ağabeyi Ebü'l-Hasan Ali'den yaptı. Kıraat ilmini Abdullah b. Muhammed ed-Dânî ve İbnü'l-Latîniyye diye tanınan Ali b. Ahmed b. Hamdûn el-Mukrî el-Batalyevsî'den, lugat ilmini ise Âsım b. Eyyûb el-Batalyevsî'den tahsil etti. Ardından Meriye'ye (Almeria) giderek (464/1071-72) Abdüddâim b. Hayr el-Kayrevânî'nin derslerine devam etti. Bir yıl sonra Kurtuba'ya geçti ve orada muhaddis Ebû Ali el-Gassânî'den hadis öğrendi. Ayrıca başka yerlerden Kurtuba'ya gelen âlimlerden de faydalandı.
Batalyevsî, Endülüs Emevî Devleti'nin küçük emirliklere bölündüğü tavâif-i mülûk devrinde yaşadı. Zaman zaman bu küçük emirlikleri dolaştı. Tuleytula'da (Toledo) Kādir-Billâh Yahyâ (1074-1085) ile irtibat kurdu. Buradan Sarakusta'ya (Zaragoza) geçerek Ahmed el-Müstaîn-Billâh et-Tücîbî (1085-1109) ile, sonra da Sehle ve Şentemeriye'deki (Santaver) Benî Rezîn hükümdarlarının sonuncusu olan Ebû Mervân Hüsâmüddevle Abdülmelik b. Hüzeyl (1044-1103) ile görüştü ve emîrden büyük itibar gördü. Ancak prenslerle yakından ilişki kurmanın faydasız, hatta tehlikeli olduğunu kısa sürede anlayınca devlet büyüklerinden uzaklaştı. Hayatının en verimli çağı da bundan sonra başladı. Kurtuba mescidinde dil, edebiyat, lugat ve dinî ilimler okuttu. Kısa bir süre sonra Belensiye'ye (Valencia) yerleşti ve ölümüne kadar orada yaşadı. Her ne kadar genç yaşta telif hayatına başladıysa da kitaplarının çoğunu burada yazdı ve pek çok talebe yetiştirdi. Uklîşî diye tanınan Ebü'l-Abbas Ahmed b. Mead, Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed el-Abderî el-Belensî, Belensiye kadısı Mervân b. Abdullah b. Mervân el-Belensî, eṣ-Ṣıla müellifi İbn Beşküvâl ve Kādî İyâz bunlardan bazılarıdır.
Çeşitli ilim dallarında geniş bilgi sahibi olan Batalyevsî lugat âlimi, dilci, şair, münekkit bir edip, tarihçi, muhaddis, düşünür ve aynı zamanda çok eser veren bir yazardır. Lugat, dil ve edebiyat sahasındaki çalışmaları ön planda gelmektedir.
Şiirlerinden pek azı günümüze ulaşmıştır. Medih, mersiye, tasvir, gazel türündeki şiirlerinin yanı sıra dinî konulu şiirleri de vardır; bunların içinde en güzelleri zühd ve hikmete dair olanlardır. Ezhârü'r-riyâż'da şiirlerinden çeşitli örnekler bulunmaktadır (III, 107-149). Felsefî eserlerinde din ile felsefe arasında çelişki bulunmadığını göstermeye ve özellikle Sokrat, Eflâtun ve Aristo gibi ünlü filozofların tek tanrı inancına sahip olduklarını ispata çalışarak felsefeyi müslümanlara sevdirme amacını gütmektedir. Kâinatın sonradan yaratıldığını, varlığını koruyabilmek için Allah'a muhtaç olduğunu belirttikten sonra Allah'ın sadece küllîleri bildiğini ileri süren Fârâbî ile İbn Sînâ'nın yanıldıklarını ifade etmekte, İslâm dinine ters düşen fikirleri eski Yunan filozoflarına nisbet edenlerin onları hiç anlamadıklarını söylemektedir.
Eserleri. A) Arap Dili ve Edebiyatıyla İlgili Eserleri. 1. el-Müs̱elles̱. Batalyevsî'nin sözlükçülük alanında dehasını gösteren iki cilt halindeki bu eseri, ilk harfi üç hareke ile okunabilen kelimeleri toplamıştır. Kitap Salâh Mehdî el-Fertûsî tarafından yayımlanmıştır (Bağdad 1981-1982).
2. el-İḳtiḍâb fî şerḥi Edebi'l-küttâb. İbn Kuteybe'nin Edebü'l-kâtib'inin şerhi olup Batalyevsî'nin en önemli eserlerinden biridir. Kitap önce Abdullah b. Mîhâîl el-Bustânî (Beyrut 1901), daha sonra da Mustafa es-Sekkā ve Hâmid Abdülmecîd tarafından yayımlanmıştır (IIII, Kahire 1981).
3. Ẕikrü'l-farḳ beyne'l-aḥrufi'l-ḫamse ve hiye'ẓ-ẓâʾ ve'ḍ-ḍâd ve'ẕ-ẕâl ve'ṣ-ṣâd ve's-sîn. Beş bölümden ibaret olan eserde önce ilk üç harfin (meselâ العظب، العضب، العذب), sonra ilk iki harfin, daha sonra da "ẓâ" ile "ẕâl", "ḍâd" ile "ẕâl" ve "ṣâd" ile "sîn"in muhtelif kelimelerde aynı kalıpta kullanıldığı zaman aldığı mânalar belirtilmiş ve lugat tertibinde alfabetik olarak hazırlanmıştır. Eser, Râgıb Paşa Kütüphanesi'ndeki nüshası (nr. 1431) esas alınarak Hamza Abdullah en-Neşretî tarafından yayımlanmış (Kahire 1402/1982), daha sonra Abdullah en-Nâsır (Dımaşk-Beyrut 1984) ve Ali Zevîn (Bağdad 1985) tarafından da neşredilmiştir.
4. Şerḥu Saḳṭı'z-zend. Maarrî divanının ve onun diğer bazı şiirlerinin şerhi olan eseri İbn Hallikân, Maarrî'nin divanını şerhetmek maksadıyla yazdığı Davʾü's-Saḳṭ'tan daha mükemmel bulmaktadır. Saḳṭu'z-zend'in diğer şârihleri arasında divanı alfabetik sıraya koyan da odur. Bu şerh, Ebü'l-Alâ el-Maarrî'nin eserlerini neşretmek için kurulan komisyonun (Lecnetü ihyâi âsâri Ebi'l-Alâ el-Maarrî) yayımladığı Şürûḥu Saḳṭı'z-zend adlı eser içinde yer almaktadır (Kahire 1945-1948, 1949-1954, 1964).
5. Şerḥu'l-muḫtâr min Lüzûmiyyâti Ebi'l-ʿAlâʾ. Maarrî'nin Lüzûmü mâ lâ yelzem diye de bilinen Lüzûmiyyât adlı divanından seçmeler yaparak bunları şerhetmek suretiyle meydana getirdiği eser Hâmid Abdülmecîd tarafından neşredilmiştir (Kahire 1970-1984).
6. Kitâbü'l-Mesâʾil ve'l-ecvibe. Dil, edebiyat ve tefsir hakkında kendisine sorulan yetmiş yedi soruya verdiği cevapları topladığı bu risâlesini İbrâhim es-Sâmerrâî yayımlamıştır (Bağdad 1964).
7. el-İntiṣâr mimmen ʿadele ʿani'l-istibṣâr. Batalyevsî'nin Saḳṭu'z-zend'i şerhi sırasında felsefe, gramer, lugat, şiir vb. konulardaki görüşlerine Ebû Bekir b. Arabî tarafından yöneltilen tenkitlere verdiği cevapları ihtiva eden bir risâle olup Hâmid Abdülmecîd tarafından neşredilmiştir (Kahire 1955).
8. Iṣlâḥu'l-ḫalel el-vâḳı fi'l-Cümel. el-Ḥulel fî eġālîṭı'l-Cümel adıyla da anılan eser, Ebü'l-Kāsım ez-Zeccâcî'nin el-Cümelü'l-kübrâ'sındaki beyitlerin açıklamasına ve yanlış bulduğu hususların tashihine dairdir. Eseri Hamza Abdullah en-Neşretî yayımlamıştır (Riyad 1980). Aynı kitap üzerine kaleme aldığı el-Ḥulel fî şerḥi ebyâti'l-Cümel adlı bir diğer şerhinin Bağdat Evkaf Kütüphanesi (nr. 2381), Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye (nr. 1110) ve Tahran Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Muhammed Mişkât bölümünde birer yazma nüshası bulunmaktadır.
9. el-Ḳurṭ ʿale'l-Kâmil. Müberred'in el-Kâmil adlı kitabının şerhi olan eser Zuhûr Ahmed Zuhûr tarafından Pencap Üniversitesi yayınları arasında neşredilmiştir (Lahor 1980).
10. el-İsm ve'l-müsemmâ. Ahmed Fârûk küçük bir risâleden ibaret olan eseri, Millet Kütüphanesi'ndeki (Feyzullah Efendi, nr. 2161, vr. 93-95) nüshasıyla birlikte iki nüshasını daha karşılaştırarak yayımlamıştır (MMLADm., XLVII/2, s. 325-343).
B) Dinî ve Felsefî Eserleri. 1. el-İnṣâf. Âlimlerin dinî konularda farklı düşünmelerinin sebeplerini sekiz bölüm halinde incelediği bu eser birkaç defa yayımlanmıştır (Kahire 1319, 1399/1978).
2. Kitâbü'l-Ḥadâʾiḳ fi'l-meṭâlibi'l (ʿâliyeti'l)-felsefiyyeti'l-ʿavîṣa. Yeni Eflâtuncu filozofların görüşleriyle ilgili olarak kendisine sorulan çeşitli sorulara verdiği cevaplardan oluşan yedi bölümlük bir eserdir. M. Zâhid Kevserî'nin mukaddimesiyle birlikte İzzet Attâr el-Hüseynî tarafından Kahire'de (1365/1946), Muhammed Rıdvân Dâye tarafından da Dımaşk'ta (1408/1988) yayımlanmıştır. XVII. yüzyıla kadar yahudi din felsefecilerinin başvuru kaynağı olan Kitâbü'l-Ḥadâʾiḳ'in Moses b. Tibbon (XIII. yüzyıl) ve Samuel b. Motat'a ait (yalnız ilk dört bölümü, Guadalajara 1370) İbrânîce tercümeleri David Kaufmann tarafından Die Spuren al-Bataljusis in der jüdischen Religionsphilosophie (Budapest 1880) adıyla yayımlanmıştır. Ayrıca İspanyol müsteşrik Asin Palacios eseri al-Andalus (V, 45-154) dergisinde İspanyolca tercümesiyle birlikte neşretmiştir (1940).
Kaynaklarda adları geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Muḳtebes fî şerḥi Muvaṭṭaʾi Mâlik b. Enes, Şerḥu Dîvâni'l-Mütenebbî, et-Teẕkiretü'l-edebiyye, Şerḥu ḫamsi maḳālât min kelâmi'l-felâsife, Ebyâtü'l-meʿânî, Cüzʾün fî ʿileli'l-ḥadîs̱ (Cüẕʾün fîhi ʿilelü'l-ḥadis̱), el-Mesâʾilü'l-mens̱ûre fi'n-naḥv, Şerḥu'l-Faṣîḥ li-S̱aʿleb, Risâle ilâ ḳabri'n-nebî.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi