640 (1242) yılı başlarında Ca'ber Kalesi'nde (Suriye) doğdu. Takıyyüddin, İbnü's-Sirâc, İbnü'l-Müezzin, Şeyhu'l-Halîl gibi lakap ve künyelerle de anılmıştır. Ancak daha çok Burhâneddin lakabıyla ve doğduğu yere nisbetle Ca'berî diye meşhur olmuştur.
Köklü bir aileye mensuptur. Ca'ber'in ileri gelen şahsiyetlerinden ve Ca'ber müezzini olarak tanınan babası Ömer b. İbrâhim, oğulları İbrâhim'le ondan iki yaş küçük olan Muhammed'in iyi yetişmeleri için büyük gayret sarfetti. Devam ettiği ilim meclislerine ve ders halkalarına onları da götürdü. Ca'berî henüz sekiz yaşlarında iken Halep'e giden ve burada tanınmış muhaddis Ebü'l-Haccâc Yûsuf b. Halîl'den Cüzü İbn Arefe'yi okuyan babasına bu derslerde de refakat etti. Buradan Musul'a geçerek Tâceddin Abdürrahim b. Yûnus'tan, Şâfiî fıkhına dair et-Tacîz fî muhtasari'l-Vecîz adlı eserini okudu. Dokuz yaşında Kur'ân-ı Kerîm'i hıfzetti. Ezberlediği metinler arasında kıraat dalında Ebû Amr ed-Dânî'nin et-Teysîr'i, fıkıhta Şücâ' el-İsfahânî'nin Gayetü'l-ihtisâr'ı gibi eserler de vardı.
1262 yılından sonra tahsilini ilerletmek için Bağdat'a giden ve akaidde Selefiyye'yi, fıkıhta Şâfiî mezhebini benimseyen Ca'berî burada Nizâmiye Medresesi'ne girdi. Ayrıca Müstansıriyye Medresesi'ndeki hocaların derslerine de devam etti. Şâfiî fakihi Ebü'l-İz Muhammed b. Abdullah el-Basrî'den fıkıh dersleri aldı. Çocukken Musul'da okuduğu et-Tacîz fî muhtasari'l-Vecîz adlı eseri burada müellifinden ikinci defa okuma fırsatı buldu. Kırâat-i seb'a*yı Ebü'l-Hasan Ali b. Osman el-Vücûhî'den, aşere*yi Ebû Ali Hüseyn b. Hasan et-Tikrîtî'den okudu. Kıraat ilminde İbnü'l-Hayr İbrâhim b. Mahmûd el-Ezcî'den de icâzet aldı. Bu sırada yazdığı Nüzhetü'l-berere fî kırââti'l-eimmeti'l-aşere ve Ukudü'l-cümân fî tecvîdi'l-Kurân adlı eserleriyle dikkati çekti ve Bağdat âlimleri arasında yerini aldı. Siyasî istikrarın bozulması ve şehirde ulemâ sınıfının azalması üzerine Bağdat'tan ayrılıp Şam'a gitti. Burada dönemin muhaddisleri İbnü'l-Buhârî Ali b. Muhammed ve İbnü'l-Ba'lebekkî Muhammed b. Abdurrahman'dan hadis dersleri aldı. Daha sonra Beledülhalîl'e (Filistin) geçen Ca'berî 1289 yılında hac için Mekke'ye gitti. Bu sırada Medine'de Hulâsatü'l-ebhâs fî şerhi Nehci'l-kırââti's-selâs adlı eserini yazdı. Bir ara Mısır'a da seyahat eden Ca'berî, hayatının bundan sonraki kırk yılı aşkın dönemini Beledülhalîl'de ders okutarak ve eser yazarak geçirdi. Alemüddin el-Birzâlî, Şemseddin ez-Zehebî, Şemseddin İbnü'l-Lebbân, Takıyyüddin es-Sübkî, Takıyyüddin Muhammed b. Râfi' es-Selâm gibi tanınmış âlimler ondan faydalanan pek çok talebe arasında yer aldı.
Kaynakların üstün ahlâk ve engin bilgi sahibi, güzel ve güler yüzlü bir zat olarak tanıttığı Ca'berî, 15 Ramazan 732'de (10 Haziran 1332) Beledülhalîl'de vefat etti.
Eserleri. Ca'berî el-Hibâtü'l-heniyyât fi'l-musannefâti'l-Caberiyyât adlı risâlesinde (Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye, Mecâmî', nr. 50), 725 (1325) yılına kadar muhtelif ilim dallarında telif ettiği 150 kadar eseri bir arada zikretmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır:
A) Kur'an İlimleri. 1. Kenzü'l-meânî fî şerhi Hırzi'l-emânî. Ca'berî'nin en önemli eseri olup Ebü'l-Kāsım eş-Şâtıbî'nin kırâat-i seb'a konusunda manzum olarak yazdığı 1173 beyitten meydana gelen Hırzü'l-emânî adlı eserinin şerhidir. İki ciltten meydana gelen eserin muhtelif kütüphanelerde pek çok yazma nüshası bulunmaktadır (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 47, 215 varak, Denizli, nr. 10, 154 varak, İbrâhim Efendi, nr. 24, 316 varak, Lâleli, nr. 52, 416 varak, Şehid Ali Paşa, nr. 18, 401 varak; Nuruosmaniye Ktp., nr. 45; ayrıca bk. Brockelmann, GAL, I, 521). 2. Cemîletü erbâbi'l-merâsıd fî şerhi Akıleti etrâbi'l-kasâid. el-Ebhâsü'l-cemîle şerhu'l-Akıle adıyla da bilinen eser, Ebü'l-Kāsım eş-Şâtıbî'nin resm-i hat (mushaf yazısı) konusunda telif ettiği el-Kasîdetü'r-râiyye'si üzerine yazılmış bir şerh olup muhtelif yazma nüshaları mevcuttur (bk. Süleymaniye Ktp., Kadızâde Mehmed Efendi, nr. 7, 181 varak, Reşid Efendi, nr. 1255, 200 varak). 3. Hulâsatü'l-ebhâs fî şerhi Nehci'l-kırââti's-selâs. Mütevâtir yedi kıraatin imamlarına ilâve olarak üç imamın kıraati hakkında müellifin daha önce kaleme aldığı Nehcü'd-dimâse fî kırââti'l-eimmeti's-selâse adlı manzum eserine yine manzum olarak yaptığı şerhtir (bk. Ca'berî, s. 60; Brockelmann, GAL Suppl., II, 135). 4. el-Meded fî marifeti'l-aded. Sûrelerin Kur'ân-ı Kerîm'deki sırasıyla, Mekkî mi Medenî mi olduğuna, âyet, kelime ve harf sayısı ile fâsıla*larına dair bir risâledir (Süleymaniye Ktp., Çelebi Abdullah Efendi, nr. 13/3, vr. 101b-147a). Zerkeşî bu eseri el-Müfred fî marifeti'l-aded adıyla zikretmektedir (el-Burhân, I, 266). 5. Hüsnü'l-Meded fî marifeti fenni'l-aded. Mukaddimesinde Kur'ân-ı Kerîm'in sûre, âyet, kelime ve harf sayısı ile fâsılalarına dair umumi bilgilerin verildiği bu eser, yukarıda zikredilen el-Meded fî marifeti'l-aded adlı risâlenin genişletilmiş şeklidir (Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 362/2, vr. 17b-52a; Hamidiye, nr. 18/1, vr. 1b-76a). 6. Nüzhetü'l-berere fî kırââti'l-eimmeti'l-(fî mezâhibi'l-kurrâi'l-)âşere. Meşhur on kıraat imamının usul ve kaidelerinin ele alındığı bir manzume olup müellifin Bağdat'ta bulunduğu sırada telif ettiği bu eserini, hocalarından Ebû Ali Hüseyn b. Hasan et-Tikrîtî de kendisinden dinlemiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 36, 39 varak; Bankipûr Hudâbahş Ktp., nr. 1426, 39 varak). 7. Ukudü'l-cümân fî tecvîdi'l-Kurân. Tecvid ilmi konusunda 802 beyitlik bir manzume olup muhtelif yazma nüshaları mevcuttur (bk. Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 1029, vr. 85b-106a). 8. Hadîkatü'z-zeher fî addi âyi's-süver. İkdü'd-dürer fî addi âyi's-süver adıyla da bilinen eser, sûrelerdeki âyet sayıları hakkında elli sekiz beyitlik bir manzumedir (MÜ İlâhiyat Fakültesi Ktp., Üsküdarlı, nr. 36, vr. 169a-170b; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 59/10, vr. 67b-68a, Kılıç Ali Paşa, nr. 1029, vr. 209b-210a). 9. Esbâbü'n-nüzûl. Ebü'l-Hasan el-Vâhidî'nin (ö. 468/1976) aynı adı taşıyan eserinin (Kahire 1316) senedleri terkedilerek yapılan bir muhtasarıdır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 654, vr. 32b-133a). 10. el-Hillü'n-nâsıh fî halli'l-müşkili'l-vâzıh (Süleymaniye Ktp., Yahya Tevfik, nr. 13/2/2). 11. Ahkâmü'l-hemze li-Hişâm ve Hamza (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 1029, vr. 203b-206a; Ayasofya, nr. 59/8). 12. Nefîsü'l-iczâ fî marifeti'l-eczâ. Kitâbü'l-İczâ fî marifeti'l-eczâʾadıyla da bilinen eserde Kur'ân-ı Kerîm'in cüz, hizip gibi bölümlere ayrılmasıyla ilgili rivayetler incelenmektedir (Süleymaniye Ktp., İbrâhim Efendi, nr. 14, vr. 46b-57a). 13. el-Vâzıha fî tecvîdi'l-Fâtiha. el-Kuyûdü'l-vâzıha fî tecvîdi'l-Fâtiha adıyla da anılan ve muhtelif kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan eser yirmi iki beyitlik bir manzume olup Abdülhâdî el-Fadlî'nin tahkikiyle neşredilmiştir (Beyrut, ts.).
B) Hadis. 1. Rüsûhu'l-ahbâr fî mensûhi'l-ahbâr. Nâsih ve mensuh hadislerin konularına göre tertip edildiği bir eser olup Hasan Muhammed Makbûlî el-Ehdel tarafından tahkik edilerek neşredilmiştir (Beyrut 1409/1988). 2. Rüsûmü't-tahdîs fî ulûmi'l-hadîs. Rüsûmü'l-hadîs adıyla da anılan eser, müellifin mukaddimede belirttiği üzere, İbnü's-Salâh'ın (ö. 643/1245) Ulûmü'l-hadîs adlı eserinin hülâsası niteliğinde olup sonuna fıkıh ve usule dair bazı konular ilâve edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1637, vr. 54b-90a; Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye, Mecâmî', nr. 50). 3. Kitâbü'l-Erbaîn fi'l-ahkâm li-nefi'l-enâm. Kitâbü'l-Erbaîn fi'l-hadîs diye de bilinen eserde ibâdât ve muâmelâta dair kırk hadis bir araya getirilmiştir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 506/2, 8 varak).
C) Fıkıh. 1. el-İfhâm fî ilmi'l-ahkâm. Şâfiî fıkhına dairdir. 2. Tahrîrü'l-ebhâs fî takrîri vukuagi't-talâkı's-selâs. Bu da Şâfiî fıkhına dairdir. 3. Tetimmetü't-Taṭrîz fî şerḥi't-Taʿcîz. Ca'berî'nin, hocası Tâceddin İbn Yûnus'un Şâfiî fıkhına dair et-Taʿcîz fî muḫtaṣari'l-Vecîz adlı eserine yazdığı bir şerh olduğu anlaşılmaktadır (Ca'berî, s. 57). 4. Nazmü'l-leâlî; Nazmü'l-ferâʾiż olarak da anılan manzum bir eserdir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4827/3, 18 varak).
D) Dil, Edebiyat, Siyer ve Tarih. 1. Dîvânü'l-Caberî (Kahire 1324). 2. Tedmîsü't-tezkîr fi't-tenîs ve't-tezkîr. Nûnî bir kasidedir (Strazburg 1910). 3. Mevâidü'l-kirâm fî mevlidi'n-nebî aleyhi's-selâm. Hz. Peygamber'in mûcizelerini ve nübüvvetini konu almaktadır (Zâhiriyye Ktp., nr. 771, 23 varak; Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye, Teymûr, nr. 769). 4. İlâmü'z-zurefâ fî eyyâmi'l-hulefâ (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 39; Ca'berî'nin diğer eserleri için bk. Ca'berî, s. 53-69; Brockelmann, Suppl., II, 134-135).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi