Şam'da doğdu. Lala Mustafa Paşa'nın soyundandır. Babası âlim bir zat olup Hz. Peygamber'in soyundan gelen annesi, Şam müftüsü Mahmûd el-Hamzavî'nin kızı Fâtıma Hanım'dır. Halîl Merdem on beş yaşında iken babasını, birkaç yıl sonra da annesini kaybetti. Mahalle mektebinde başladığı ilk öğrenimine el-Melikü'z-Zâhir İlkokulu'nda devam etti. Üç yıl sonra girdiği idâdîde okurken özel dersler de aldı. Abdülkādir el-İskenderânî'den sarf ve nahiv, Şam müftüsü Muhammed Atâullah el-Kesm'den fıkıh ve Bedreddin el-Hasenî'den hadis okudu. Geniş bir aile ve kültür çevresine sahip olan Halîl Merdem tahsilinin yanı sıra Abdurrahman Şehbender, Şükrî el-Aselî, Abdülvehhâb el-İngilizî ve Rüşdî eş-Şem'a gibi ilim, fikir ve sanat adamlarının toplantılarına katılarak kendini yetiştirdi.
I. Dünya Savaşı'ndan sonra Osmanlı Devleti'nin elinden çıkan Suriye'de yeni yönetimin ilk işlerinden biri de Arapça'yı resmî dil haline getirmek oldu. Bunun için, Türkçe olan bazı resmî kayıtları Arapçalaştıracak ve bundan böyle yazışmaları Arapça olarak yapacak görevli yetiştirmek üzere Dîvânü'r-resâili'l-âmme adlı bir müessese kuruldu (1918). Türkçe de bilen Halîl Merdem Bek Dîvânü'r-resâil'e mümeyyiz tayin edildi; ayrıca yeni devlette görev alacak memurlara Arapça öğretilmesi konusunda çalışmalar yaptı. Bu amaçla hükümet tarafından açılan Medresetü'l-küttâb ve'l-münşiîn'e inşâ öğretmeni oldu (1919).
Halîl Merdem 1921'de Muhammed eş-Şerîkī, Şefîk Cebrî, Haydar Merdem Bek, Selîm el-Cündî, Halîm Demmûs, Ahmed Şâkir el-Kermî, Fahrî el-Bârûdî, Necîb er-Reyyis ve Nesîb Şihâb gibi arkadaşları ile birlikte er-Râbıtatü'l-edebiyye adında bir cemiyet kurdu. Başkanlığını kendisinin yaptığı bu cemiyet Mecelletü'r-Râbıṭati'l-edebiyye adlı aylık bir dergi yayımlamaya başladı. 1920'de Suriye'yi işgal eden Fransızlar'la mücadeleye girişen Halîl Merdem, bu dergide yayımladığı şiir ve yazılarıyla halkı Fransızlar'a karşı ayaklanmaya teşvik etti. Ancak dergi 9. sayısından sonra Fransızlar tarafından kapatıldı. Hakkında gıyabî tutuklama kararı çıkarılan Halîl Merdem Bek önce Lübnan'a, ardından İskenderiye'ye kaçtı. Burada dört ay kaldıktan sonra 1926'da Londra'ya gitti. Londra Üniversitesi'nde üç yıl İngiliz edebiyatı öğrenimi gördü ve ihtisas yaptı. Af kanunu çıkınca 1929'da Şam'a döndü. Aynı yıl el-Külliyyetü'l-ilmiyyetü'l-vataniyye'de dokuz sene devam edecek olan Arap edebiyatı hocalığına başladı. Arap edebiyatının önde gelen şahsiyetlerinin biyografilerini ele aldığı "Eimmetü'l-edebi'l-Arabî" serisini bu sırada yazdı. 1932'de de Kâmil Ayyâd, Kâzım ed-Dağıstânî ve Cemîl Salîba ile birlikte Mecelletü's̱-S̱eḳāfe adlı bir dergi yayımladı.
1941 yılında el-Mecmau'l-ilmiyyü'l-Arabî'nin genel sekreteri olan Halîl Merdem Bek 1942'de Millî Eğitim bakanı, 1948'de yine el-Mecmau'l-ilmiyyü'l-Arabî'nin sekreteri, aynı yıl Kahire Mecmau'l-lugati'l-Arabiyye'nin muhabir üyesi, 1949'da Millî Eğitim ve Sağlık bakanı, el-Mecmau'l-ilmiyyü'l-Irâkī'nin muhabir üyesi, 1951'de tekrar el-Mecmau'l-ilmiyyü'l-Arabî'nin sekreteri, aynı yıl Irak nezdinde Suriye büyükelçisi, 1952'de Millî Eğitim ve Dışişleri bakanı olarak görev yaptı. 1953'te el-Mecmau'l-ilmiyyü'l-Arabî'nin başkanı Muhammed Kürd Ali'nin ölümü üzerine bu kurumun başkanlığına seçildi. 1958'de Sovyet Bilimler Akademisi muhabir üyeliğine kabul edilen Halîl Merdem, el-Mecmau'l-ilmiyyü'l-Arabî'nin başkanlığı görevini sürdürmekte iken hastalandı. Tedavi için İngiltere'ye gittiyse de iyileşemeden döndü ve kısa bir süre sonra 21 Temmuz 1959 tarihinde Şam'da vefat etti.
Modern ilmî çalışma usullerini iyi bilen Halîl Merdem Bek daha çok klasik Arap kültürüyle uğraşmıştır. Yayımladığı klasik divanlar ve yazdığı monografilerle Arap edebiyatı tarihine büyük hizmetleri olmuş, eski ve yeni arasında köprü vazifesi görmüştür. Ayrıca millî konularda halkı galeyana getirmek, zulüm ve haksızlıkla mücadele etmek için şiirler ve yazılar yazmıştır. İlmî ve edebî faaliyetleri şarkiyatçılar tarafından övgüyle karşılanan Halîl Merdem'e çok sayıda yerli ve yabancı ilmî kuruluş tarafından üyelik verilmiştir.
Halîl Merdem'in sunîlikten uzak, son derece samimi şiirlerinin çoğu aşk ve tabiat konularındadır. Tasvirlerinde ince bir ses, ışık, renk ve gölge armonisi hâkimdir. Bunların yanında özellikle işgalci Fransızlar'a karşı halkı mücadeleye, birlik ve dayanışmaya teşvik eden hamâsî ve millî şiirleri de hayli yer tutar. Öte yandan idam cezasına karşı çıktığı hümanist şiirleri de vardır. Halîl Merdem Bek sanatta müstehcenliğe yer vermediği gibi gençlik yıllarında kaleme aldığı birkaç parça dışında gazel de yazmamıştır. Onun şiirleri arasında medih ve fahriyyeye de nâdir rastlanır (Cemîl Salîbâ, XXXVII/5, s. 2-5). Ayrıca İngilizce, Almanca ve Farsça'dan şiir tercümeleri yapmıştır (Fâdiye Abdüllatîf el-Melîh, s. 123-124). Halîl Merdem Bek'in hayatı, eserleri ve şiirleri hakkında M. Abdülmün'im Hafâcî ile Fâdiye Abdüllatîf el-Melîh'in müstakil çalışmaları (bk. bibl.) ve Suriye Millî Eğitim Bakanlığı tarafından yazarın anısına hazırlanmış bir hâtıra kitabı (el-ʿUrûbe, Dımaşk 1960) bulunmaktadır.
Eserleri. Telif Eserleri. 1. Şuʿarâʾü'ş-Şâm fi'l-ḳarni's̱-s̱âlis̱ li'l-hicre (Dımaşk 1925). el-Mecmau'l-ilmiyyü'l-Arabî'ye üye olarak kabulü için hazırladığı doktora mahiyetinde bir tez olan eser müellifin oğlu Adnân Merdem Bek tarafından eş-Şuʿarâʾü'ş-Şâmiyyûn adıyla yeniden neşredilmiştir (Beyrut 1979). 2. Cemheretü'l-muġannîn (Dımaşk 1959). Müellifin on sekiz yaşında iken yazıp ancak hayatının sonunda yayımlayabildiği bu eser İbnü'n-Nakīb'ın Urcûze'sinin şerhidir. Eserin tahkikli neşri Adnân Merdem Bek ve Ahmed el-Cündî tarafından yapılmıştır (Dımaşk 1384/1964). 3. Kitâbü'l-Aʿrâbiyyât (nşr. Adnân Merdem Bek - Ahmed el-Cündî, Dımaşk 1385/1966). Fesahat sahibi bedevîlere dairdir. 4. Aʿyânü'l-ḳarni's̱-s̱âlis̱ ʿaşer fi'l-fikr ve's-siyâse ve'l-ictimâʿ (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1971, 1977). 5. Şuʿarâʾü'l-Aʿrâb (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1398/1978). Az tanınan çöl şairlerinin hayatları ve şiirleriyle ilgili bir eserdir. 6. İbnü'l-Muḳaffâʿ (Dımaşk 1930). 7. el-Câḥiẓ (Dımaşk 1930). 8. İbnü'l-ʿAmîd (Dımaşk 1350/1931). 9. eṣ-Ṣâḥib b. ʿAbbâd (Dımaşk 1351/1932). 10. el-Ferezdaḳ (Dımaşk 1358/1939). 11. Ebû Nüvâs el-Ḥasan b. Hânîʾ (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1406/1986). 12. İbnü'r-Rûmî (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1408/1988). Son yedi eser "Eimmetü'l-edebi'l-Arabî" serisi olarak kaleme alınmıştır. 13. er-Raḳṣ (Dımaşk 1939). 14. Dîvânü Ḫalîl Merdem Bek (nşr. Adnân Merdem Bek, Dımaşk 1379/1960). 15. Dımaşḳ ve'l-Ḳuds fi'l-ʿişrînât (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1398/1978). 16. Resâʾilü'l-Ḫalîl (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1399/1979). 17. Yevmiyyâtü'l-Ḫalîl ([sene 1363 li'l-hicre]; nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1400/1980). 18. Teḳārîrü'l-Ḫalîl ed-diblûmâsiyye (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1402/1982). 19. Muḥâḍarâtü'l-Ḫalîl fi'l-inşâʾi'l-ʿArabî (nşr. Adnân Merdem Bek, Beyrut 1985). 20. Kitâbü Vaḳfi'l-Vezîr Lala Muṣṭafâ Bâşâ (Dımaşk 1925). 21. Kitâbü Vaḳfi Fâṭıma Ḫâtûn bint Muḥammed b. es-Sulṭân el-Melikü'l-Eşref Ḳansu el-Ġavrî (Dımaşk 1925). Tahkikleri. 1. Ebû Osman el-Üşnândânî, Kitâbü Meʿâni'ş-şiʿr (Dımaşk 1340/1922). 2. Dîvânü İbn ʿUneyn (Dımaşk 1946). 3. Dîvânü ʿAlî b. el-Cehm (Dımaşk 1369/1949; Beyrut 1971). 4. Dîvânü İbn Ḥayyûs (I-II, Dımaşk 1951). 5. Dîvânü İbni'l-Ḥayyât (Dımaşk 1377/1958).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi