250 (864) yılında Trablusşam'da doğdu. Aslen Kureyş kabilesinden olup dedesinin adının Cendere olduğu söylenmekteyse de Haydere olması daha isabetlidir. Şam bölgesinin meşhur muhaddisleri arasında yer alması sebebiyle Şâmî nisbesi ve "muhaddisü'ş-Şâm" unvanıyla da tanınmaktadır.
Hayseme İslâmî ilimlerle ilgilenen bir aileye mensuptur. Kardeşi Muhammed, oğulları Abdullah ve Süleyman, kız kardeşinin oğlu Abdullah b. Ebû Kâmil hadis okumuş ve okutmuşlardır. Öğrenime küçük yaşta başlayan Hayseme, Trablus'taki muhaddislerden faydalandıktan sonra tahsilini ilerletmek amacıyla Beyrut, Cebele, Hicaz, Irak, Yemen, Askalân, Dımaşk, Humus, Halep, Bağdat, Antakya, Vâsıt, Kûfe, Basra, Medâin, Nîşâbur gibi ilim merkezlerini dolaştı. Yûsuf b. Bahr el-Cebelî'den hadis almak için Cebele'ye giderken esir düştü. Dört ay süren esaretten sonra serbest bırakıldı. Ebû Kılâbe er-Rekāşî, İbn Ebû Hayseme, Abdullah b. Ahmed b. Hanbel gibi âlimlerden hadis öğrendi. Kendisinden de Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî, Ebü'l-Hüseyin el-Malatî, Ebû Abdullah İbn Mende, İbn Cümey' el-Gassânî, Temmâm er-Râzî, Ebû Nuaym el-İsfahânî gibi âlimler hadis rivayet ettiler.
İlmî seyahatlerini tamamladıktan sonra Hayseme bir müddet Dımaşk'ta, daha sonra Trablus büyük camisinde hadis dersi vermeye başladı. Ebû Abdullah İbn Mende'nin ondan bin cüz yazdığını söylemesi (Zehebî, Aʿlâmü'n-nübelâʾ, XV, 415) Hayseme'nin rivayetlerinin çokluğu hakkında fikir vermektedir. Güvenilir bir muhaddis olarak tanınan Hayseme'yi bazıları Şiîlik'le itham etmişlerse de sahâbenin faziletleriyle ilgili eserleri bunun doğru olmadığını göstermektedir. Hayseme Zilkade 343'te (Mart 955) Trablusşam'da vefat etti. Bu tarih 333 (944) ve 350 (961) olarak da zikredilmiştir.
Eserleri. 1. el-Münteḫab min Fevâʾidi Ebi'l-Ḥasan. Fevâʾid'den seçilmiş kırk hadisi ihtiva eden bir kısım olup bir nüshası Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de bulunmaktadır (Mecmua, nr. 107/7, vr. 187a-193b). 2. Feżâʾilü'ṣ-ṣaḥâbe. el-Âḥâd ve'l-mes̱ânî adıyla da zikredilen eserin (Keşfü'ẓ-ẓunûn, II, 1385) günümüze ulaşan kısmı Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'dedir (Mecmua, nr. 92/8, vr. 103b-110b; nr. 110, vr. 244b-251a). 3. Feżâʾilü Ebî Bekr eṣ-Ṣıddîḳ (Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 62/1, vr. 2-7). 4. er-Reḳāʾiḳ ve'l-ḥikâyât. Eserin sadece onuncu cüzü günümüze gelmiş olup iki ayrı nüshası Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de (Mecmua, nr. 82/3, vr. 175b-181a) ve Chester Beatty Kütüphanesi'nde (Mecmua, nr. 3495/2, vr. 10-14) bulunmaktadır. 5. Cüzʾ min ḥadîs̱i Ḫays̱eme (Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 41, vr. 179-189; nr. 82, vr. 25a-34b).
Hayseme'nin eserlerini Min Ḥadîs̱i Ḫays̱eme el-Ḳureşî el-Eṭrâblusî adıyla yayımlayan (Beyrut 1400/1980; Riyad 1405) Ömer Abdüsselâm Tedmürî'nin tesbitine göre bu cüzler onun eserlerinin eksik olan bazı kısımlarından ibarettir.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi