1035 (1625) yılında San'a'da doğdu. Kāsımiyye Devleti'nin kurucusu İmam Mansûr-Billâh Kāsım b. Muhammed'in torunu olduğundan İbnü'l-Kāsım diye de anılır. Babası Hüseyin devletin kurulmasında etkili olan kumandanlardandır. Dedesi, babası ve kardeşi Muhammed, siyasî ve askerî şahsiyetlerinin yanı sıra Zeydiyye mezhebinde eser veren önemli âlimlerdendir. Yahyâ San'a'da yetişti. Seyyid Ahmed b. Ali eş-Şâmî, Hüseyin b. Muhammed et-Tihâmî'den fıkıh ve fıkıh usulü, Kadı Ahmed b. Sâlih el-Ansî'den hadis tahsil etti. Kadı Ahmed b. Sa'deddin'den Zeyd b. Ali'nin Mecmûʿu'l-fıḳh'ını okuyup icâzet aldı ve eseri istinsah etti. Zeynelâbidin b. Abdülvâhid b. İbrâhim el-Hatîb'den Sünen-i Ebû Dâvûd'u okudu. Aşağı Yemen'de büyük bir bölgenin valisi olan kardeşi Muhammed 1067'de (1657) ölünce ona bağlı vilâyetlerin valiliği kendisine teklif edildi. Ancak bu teklifi kabul etmedi ve tamamen öğretime ve telife yöneldi. Özellikle hadiste ve dinî ilimlerde ün kazandı; bu ilimlerde ve Yemen tarihi alanında eserler yazdı. Büyük bir cesaret göstererek biat etmediği amcası İmam Mütevekkil-Alellah İsmâil zamanında (1644-1676) dönemin en büyük âlimi ve fetva makamı kabul ediliyordu. San'a yahudilerinden toplanan vergi kendisine tahsis edilmişti. Yahyâ b. Hüseyin'in ölüm tarihi kesinlikle bilinmemektedir; kabri San'a'nın batısında kalan Bi'rütâhir'dedir.
Yemen'de yetişen önemli muhaddislerden sayılan Yahyâ b. Hüseyin, Yemen'de sünneti yayma çalışmalarını yeniden canlandıran iki hadis âliminden biridir (Abdullah b. Muhammed el-Habeşî, s. 62). Çağdaşları ve daha sonra gelen âlimlerin Yahyâ b. Hüseyin'i tanıtmayı ihmal ettiklerini söyleyen Şevkânî bunun muhtemel sebebinin, onun temel hadis kaynaklarındaki sahih rivayetleri esas alıp bu rivayetlere karşı çıkanları eleştirmesi olduğunu belirtir. Hocası Kadı Ahmed b. Sa'deddin'in hadis imamlarını tenkit ettiği risâlesine cevap mahiyetinde Ṣavârimü'l-yaḳīn li-ḳaṭʿı şükûki'l-Ḳāḍî Aḥmed b. Saʿdi'd-dîn adıyla bir risâle ve el-Îżâḥ li-mâ ḫufiye mine'l-ittifâḳ ʿalâ taʿẓîmi ṣaḥâbeti'l-Muṣṭafâ adlı bir eser yazması yüzünden çağdaşlarıyla arasının açıldığını ifade eder ve bu iki eseri gördüğünü söyler (el-Bedrü'ṭ-ṭâliʿ, II, 328). Daha ziyade tarih alanında kaleme aldığı eserleriyle tanınan Yahyâ b. Hüseyin, Yemen'de yetişen en güvenilir tarihçilerden biri kabul edilir. Eserleri İslâmî dönem Yemen tarihinin en hacimli kitaplarındandır. Tarihle ilgili eserlerinde kendisinden önceki tarihçilerin ihtilâf ettiği pek çok konuyu açıklığa kavuşturmuştur.
Eserleri. 1. İnbâʾü enbâʾi'z-zemen fî târîḫi'l-Yemen. Enbâʾü'z-zemen diye de bilinen eser müellifin eserlerinin en genişi ve en önemlisidir. İslâmî dönem Yemen tarihinin değerli kaynaklarından sayılan eser bir nevi tarih ansiklopedisi özelliği taşır. Mukaddimede yararlandığı kaynaklardan altmış kadarının ismini veren müellif bunların dışında pek çok orijinal belgeden, güvenilir âlimlerin aktardığı bilgilerden, ayrıca nâdir eserlerden faydalandığını söyler. Yemen'i tanıttıktan sonra Hz. Peygamber'in hayatına geçer. Hicretten sonraki olayların kronolojik sırayla ele alındığı eserde Yemen'de İslâmiyet'in yayılışı ve bölgede cereyan eden olaylara daha geniş yer verilir. Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve III. (IX.) yüzyılın başlarına kadar Abbâsîler dönemiyle devam eden eserde asıl konu Yemen tarihidir. Yemen'in Abbâsî yönetiminden çıktığı yıllardan itibaren bölgede kurulan devletler tanıtılır ve Yemen tarihi 1046 (1636) yılına kadar getirilir. Yemen âlimlerinin biyografisine de geniş yer ayrılan eserde ülkedeki İslâm mezhepleri hakkında önemli bilgiler verilir; aynı zamanda sosyal ve ekonomik konular ele alınır. Gat ve kahvenin Yemen'e girmesi, ateşli silâhların ortaya çıkması ve Portekizliler'in Hint Okyanusu'na gelişi gibi hadiselere de temas edilir. Muhammed Abdullah Mâzî, eserin 280-322 (893-934) yıllarına ait bölümünü Almanca bir mukaddime ile birlikte yayımlamıştır (Leipzig 1936). Habeşî de bir arkadaşıyla birlikte kitabı neşre hazırladığını söyler (Yevmiyyâtü Ṣanʿâʾ, neşredenin girişi, s. 19). Abdullah b. Ali el-Vezîr eseri kısaltarak Câmiʿu'l-mütûn'u telif etmiştir.
2. Behcetü'z-zemen fî ḥavâdis̱i'l-Yemen. Müellif, yukarıdaki eserine zeyil mahiyetinde hazırladığı bu kitabında 1046-1099 (1636-1687) yılları olaylarını ele almıştır. Eserin müellif hattıyla günümüze ulaşan tek nüshası İmam Yahyâ Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Eymen Fuâd Seyyid, s. 247). Abdullah b. Ali el-Vezîr, Ṭabaḳu'l-ḥalvâ ve ṣıḥâfü'l-men ve's-selvâ adlı eserinde bu kitaptan büyük ölçüde yararlanmıştır. Abdullah b. Muhammed el-Habeşî de eserden sosyal olaylar, imamların icraatları ve bölgede yaşanan iç mücadelelerle ilgili bölümlerini seçerek Yevmiyyâtü Ṣanʿâʾ adıyla yayımlamıştır (Ebûzabî 1996).
3. el-ʿİber fî aḫbâri men meḍâ ve ġaber. İnbâʾü enbâʾi'z-zemen'in mukaddimesi mahiyetinde ki eserde Himyerîler'in ilk dönemleri anlatılır. Tamamlanamayan eser el-ʿİber fî mülûki Ḥimyer adıyla da bilinir.
4. Ġāyetü'l-emânî fî aḫbâri'l-ḳuṭri'l-Yemânî. Önceleri ʿAḳīletü'd-dimen el-muḫtaṣar min İnbâʾî enbâʾi'z-zemen adıyla tanınan eser İnbâʾü enbâʾi'z-zemen'in muhtasarıdır. Müellif, İnbâʾü enbâʾü'z-zemen'de Zeydiyye'nin ve diğer mezheplerin itikadî görüşlerine dair aktardığı geniş bilgileri bu eserine almamıştır (nşr. Saîd Abdülfettâh Âşûr, I-II, Kahire 1388).
5. Ṭabaḳātü'z-Zeydiyye (eṣ-ṣuġrâ). eṭ-Ṭabaḳātü'z-zühr fî aʿyâni'l-ʿaṣr ve el-Müsteṭâb fî terâcimi ricâli'z-Zeydiyyeti'l-eṭyâb adlarıyla da bilinir. Eserde Yemenli ve Deylemli Zeydiyye ile Hâdeviyye ricâlinin biyografilerine yer verilmiştir. On asır boyunca gelen 5000'den fazla âlimin biyografisini içeren eser, önemli bir kısmı günümüze ulaşmayan kırk iki kaynaktan istifade edilerek kaleme alınmıştır. Eymen Fuad Seyyid, kitabı neşre hazırlayan babasının vefatı üzerine neşir çalışmalarını tamamladığını söylemektedir (Meṣâdiru târîḫi'l-Yemen, s. 248).
6. et-Taʿrîf bi-cümleti min ehli'l-ʿilmi ve't-taṣnîf. Müellif hattıyla günümüze ulaşan nüshası San'a'da el-Câmiu'l-kebîr Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (Tarih, nr. 374).
Yahyâ b. Hüseyin'in diğer eserleri arasında Şerḥu Mecmûʿı Zeyd b. ʿAlî (el-Miṣbâḥu'l-münîr), el-Müstecâd fî beyâni ʿulemâʾi'l-ictihâd, el-İḫtiyâr min meẓâhibi ʿulemâʾi'l-emṣâr, el-ʿUmde fi'n-nâsiḫ ve'l-mensûḫ mine'l-ḥadîs̱, el-Ġurerü'l-behiyye fî sîreti Seyyidinâ Muḥammed Ḫayri'l-beriyye, Münteha'l-iṣâbe fîmâ yecibü min riʿâyeti ḥaḳḳı'ṣ-ṣaḥâbe, Menâfiʿu'l-ebdân fî müdâvâti emrâżi'l-insân sayılabilir (Yahyâ b. Hüseyin'in 100'ün üzerindeki eserinin isimleri ve yazma nüshaları için bk. Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh, s. 1111-1118; Yevmiyyâtü Ṣanʿâʾ, neşredenin girişi, s. 5-16, 62).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi