Küçük yaşta iken babasının ölümü üzerine dedesi tarafından yetiştirildi. Bağdat'ta başladığı tahsilini Musul ve Dımaşk'ta sürdürdü. Ebü'l-Yümn el-Kindî, Fahreddin İbn Teymiyye ve Mahmûd b. Ahmed el-Hasîrî hocaları arasındadır. Genç yaşta dinî ve edebî ilimlerle tarih yazıcılığında ileri bir seviyeye ulaştı, Dımaşk Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü'l-Muazzam'ın takdirini kazandı. Eyyûbî hükümdarları el-Melikü'l-Muazzam ve el-Melikü'l-Eşref ile birlikte 607 (1210) yılında Haçlılar'a karşı düzenlenen Nablus seferine katıldı. Dımaşk'taki Şibliyye, Bedriyye, Müstansıriyye medreselerinde müderrislik yaptığı yıllarda aralarında Ebû Bekir b. Abbas, Abdülhâfız Bedrân, Şerefeddin Abdullah, Muhammed b. İlyâs gibi âlimlerin de bulunduğu birçok öğrenci yetiştirdi. Dımaşk camilerinde verdiği vaazlar halk üzerinde uzun yıllar silinmeyen izler bıraktı. Özellikle cumartesi günleri sabaha kadar süren vaazlarını dinlemek için halkın yanı sıra devrin devlet adamlarının Dımaşk'a akın ettiği belirtilir. Kahire, İskenderiye, Mekke, Medine, Halep, Hama, Ba'lebek, Kudüs, Dimyat, Rakka, Harran, Urfa gibi şehirlere giderek oralarda da vaazlar verdi. Sıbt İbnü'l-Cevzî 21 Zilkade 654 (10 Aralık 1256) tarihinde Dımaşk'ta Kāsiyûn dağı eteklerindeki evinde vefat etti ve orada defnedildi (İbn Hallikân, III, 142).
Eserleri. 1. Mirʾâtü'z-zamân fî târîḫi'l-aʿyân. Yaratılıştan müellifin ölüm tarihine kadar gelen kırk ciltlik (a.g.e., a.y.) umumi bir tarihtir. Müellif eserini yazarken Muhammed b. Abdülmelik el-Hemedânî'nin ʿUnvânü's-siyer, İmâdüddin el-İsfahânî'nin el-Berḳu'ş-Şâmî ve Ḫarîdetü'l-ḳaṣr, İbnü'l-Kalânisî'nin Târîḫu Dımaşḳ, dedesi İbnü'l-Cevzî'nin el-Muntaẓam, İbnü'l-Ezrak el-Fârikī'nin Târîḫu Meyyâfâriḳīn ve Âmid, İbnü'l-Esîr'in el-Kâmil fi't-târîḫ, İzzeddin İbn Şeddâd'ın el-Aʿlâḳu'l-ḫaṭîre adlı eserlerini kaynak olarak kullanmış, 448-479 (1056-1087) yılları arasında cereyan eden olayları anlatırken Abbâsî Halifesi Kāim-Biemrillâh döneminde Dîvân-ı İnşâ'da görevli Garsünni'me'nin günümüze ulaşmayan ʿUyûnü't-tevârîḫ'inden geniş nakiller yapmıştır. Diğer kaynaklarda bulunmayan Selçuklu tarihiyle ilgili bilgilerin yer aldığı bu nakiller sebebiyle Mirʾâtü'z-zamân XI. yüzyıl Selçuklu tarihinin önemli bir kaynağıdır. Müellifin XIII. yüzyılda Eyyûbîler'in hâkimiyetinde bulunan ülkelerde ve özellikle Suriye'de cereyan eden, bir kısmına kendisinin de şahit olduğu olayları ayrıntılı biçimde kaydetmesi eseri bu açıdan da önemli bir kaynak haline getirmektedir. Kutbüddin el-Yûnînî Mirʾâtü'z-zamân'ı ihtisar etmiş, ayrıca esere 713 (1314) yılına kadar gelen bir zeyil yazmıştır (Ẕeylü Mirʾâti'z-zamân, Haydarâbâd 1959). Bunun dışında bir kısım müellifler tarafından eser ihtisar edilip bazı zeyiller kaleme alınmışsa da bunlar günümüze ulaşmamıştır. Eseri "Vücûdî" mahlasıyla tanınan Muhammed b. Abdülazîz (ö. 1021/1612) Osmanlı Türkçesi'ne çevirmiştir (Keşfü'ẓ-ẓunûn, II, 1647-1648). Mirʾâtü'z-zamân'ın çeşitli ciltleri Bibliothèque Nationale, British Museum, Musul, Berlin, Kahire (Brockelmann, GAL, I, 424-425; Suppl., I, 589), Topkapı Sarayı Müzesi ile (nr. A 2907-A 2931-2933) Türk ve İslâm Eserleri Müzesi kütüphanelerinde (nr. 2134-2141) bulunmaktadır. Eserin ilk olarak 490-531 (1097-1137) yılları arasında cereyan eden Haçlı seferleriyle ilgili olayları içeren bölümü Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlanmış (RHC Or., III [1884], s. 517-570), daha sonra 495-654 (1101-1256) yıllarına ait bölümünün tıpkıbasımı yapılmıştır (nşr. James Richard Jewet, Chicago 1907). Bu bölümün iki neşri daha vardır (Haydarâbâd-Dekken 1951-1952; nşr. İhsan Abbas, Kahire-Beyrut 1985). Mirʾâtü'z-zamân'ın Garsünni'me'nin ʿUyûnü't-tevârîḫ adlı eserinden geniş nakiller yapılan 448-479 (1056-1087) yıllarına ait kısmı ile 480 (1088) yılını içeren bölümü (448-480/1056-1088) Ali Sevim tarafından neşredilmiştir (Ankara 1968; Belgeler: Türk Tarih Belgeleri Dergisi, XIV/18 [1992], s. 9-260 [genişletilmiş neşri]). Eserin 325-447 (936-1055) yılları arasını Cenân Celîl Muhammed el-Hemevündî (Bağdat 1990), 395-411 (1004-1021) yıllarını Juliette Rossi yayımlamıştır. İbnü'l-Kalânisî'nin Ẕeylü Târîḫi Dımaşḳ adlı eserini neşreden (Beyrut 1908) Henry Frederick Amedroz dipnotlarında yer alan bazı parçaları Mirʾâtü'z-zamân'dan iktibas etmiştir. Mirʾâtü'z-zamân'daki Tuğrul Bey, Alparslan ve Sultan Melikşah dönemlerine ait bölümler Ali Sevim tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiştir (Belgeler: Türk Tarih Belgeleri Dergisi, XVIII/22 [1998], s. 1-90; XIX/23 [1999], s. 1-54; XX/24 [2000], s. 1-75). K. Yazbeck 447-452 (1055-1060) yıllarını içeren kısmını Les dynasties de l'Islām à travers le Mirʾāt al-zamān ... Partie relative aux années adıyla Fransızca'ya çevirmiştir (Beyrut 1983). 2. Teẕkiretü ḫavâṣṣı'l-eʾimme fî ḫaṣâʾiṣi'l-eʾimme (Tahran 1285/1868; Necef 1369/1950; nşr. Muhammed Sâdık Bahrülulûm, Necef 1964; Beyrut 1401/1981). Hz. Ali başta olmak üzere on iki imamın biyografilerini içerir. 3. el-İntiṣâr ve't-tercîḥ li'l-meẕhebi'ṣ-ṣaḥîḥ (el-İntiṣâr li-imâmi eʾimmeti'l-emṣâr) (Kahire 1360/1941). İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe'nin menkıbeleri ve mezhebinin üstünlükleri hakkındadır. 4. Kenzü'l-mülûk fî keyfiyyeti's-sülûk (Gösta Vitestam-Lund 1970). 5. Îs̱ârü'l-inṣâf fî âs̱âri'l-ḫilâf (Kahire 1408/1987). Eserde Hanefî mezhebiyle Hanbelî, Şâfiî ve Mâlikî mezhepleri arasında ihtilâf konusu olan meseleler hakkında tarafların hadis delilleri sıralanmakta ve bu hadislerin değerlendirilmesi yapılmaktadır. 6. el-Celîsü'ṣ-ṣâliḥ ve'l-enîsü'n-nâṣıḥ (nşr. Fevvâz Sâlih Fevvâz, London 1989; nşr. Ahmedî Îsevî, Tanta 1411/1991). 7. Vesâʾilü'l-eslâf ilâ mesâʾili'l-ḫilâf (nşr. Seyyid Muhammed Mühennâ, Beyrut 1419/1998). Müellif bu eserinde bazı fakihlerin sadece ahkâm âyetleriyle yetinerek hadisleri göz ardı etmelerine karşı çıkarak hadislerin fıkhî meselelerin açıklanmasındaki önemini örneklerle ortaya koymaktadır (diğer eserleri için bk. Brockelmann, GAL, I, 425; Suppl., I, 589; DMBİ, III, 281).
Kaynak: TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLAM ANSİKLOPEDİSİ