Sözlükte "gökyüzünü bütünüyle kaplayan hafif bulut" mânasına gelen gayn kelimesi tasavvufta, "kalp ile Hak veya gayb âlemi arasına çekilen ve müminin Hak'tan ayrı kalmasına sebep olan en hafif ve en saydam perde" anlamında kullanılmaktadır. Hücvîrî bu terim için "İstiğfarla ortadan kalkan bir perde olup iki kısımdır. Gafil olup büyük günah işleyenlerin kalplerini kalın, nebî ve velîlerin kalplerini tül gibi bir perde (gayn) örter" demektedir (Keşfü'l-maḥcûb, s. 506).
Bütün mutasavvıflar, kalpte insanı Hak'tan ve gayb âleminden ayıran bir perdenin bulunduğunu kabul ederler. Onlara göre "hatm, tab'" ("mühürleme", bk. el-Bakara 2/7; el-En'âm 6/46; en-Nahl 16/108; el-Câsiye 45/23) ve "kufl" ("kilitleme", bk. Muhammed 47/24) kâfir, müşrik ve putperestlerin kalbini kaplayan ve ancak iman etmekle ortadan kalkan kalın bir perdedir. Münafıkların kalbi ise "kasvet" ve "reyn" denilen (bk. el-Bakara 2/74; el-Mutaffifîn 83/14) yoğun bir perde ile kaplıdır. Genellikle müminlerin kalbine ârız olan ve "gayn" denilen perde ise tevbe ve istiğfarla ortadan kalkar (Serrâc, s. 451; Gazzâlî, IV, 13).
Bir mümin zaman zaman gaflete düşerek günah işleyebilir. Bu durum sürekli ise kalbi üzerinde yoğun, geçici ise şeffaf bir perde oluşturur. Kulun rabbinden uzak kalmasına sebep olan bu perdenin tevbe ve istiğfarla ortadan kaldırılması gerekir. Kul böylece Allah'a tekrar yakınlık (kurbiyet) haline döner.
Hz. Peygamber bir hadisinde, "Bazan kalbimi bir perde bürür, bunu ortadan kaldırmak için günde yüz kere (diğer bir rivayette yetmiş kere) istiğfar ederim" demiştir (Müslim, "Ẕikir", 41; Ebû Dâvûd, "Vitir", 26). Bu hadise dayanan mutasavvıflar, gayn denilen perdenin peygamber ve velîleri bazan Hak'tan ayrı düşürdüğünü ve onların bunun için Hakk'a istiğfar ettiklerini söylerler. Hata ve günahların oluşturduğu bir kir perdesinin peygamberlerin kalbini örtmesi mümkün değildir. Onların kalplerini bürüyen bu perde, ümmetin ve ailelerinin meseleleriyle meşgul olmalarından dolayı Hak'tan geçici olarak uzak kalmalarıdır. Peygamberlerin kalplerindeki perde, üzerine üflenen aynada oluşan hafif nem ve sis gibi olup kısa bir süre sonra kendiliğinden ortadan kalkar. Bu perde güneşin çıkmasıyla yok olan hafif bulutlara da benzetilmiştir (Serrâc, s. 451). Ebû Saîd el-Harrâz'a göre bu durum sadece nebî ve velîlerde görülür. Başkaları için kusur olmayan bu husus onlar için istiğfar sebebidir.
Hücvîrî'ye göre müminin kalbindeki kalın perde tevbe ile, hafif perde Hakk'a yönelerek ortadan kaldırılır. Tevbe günahları terketmekle, Hakk'a yönelmek ise kendi varlığından geçmekle olur. Günahları terketmek hatadan doğru olana, Hakk'a yönelmek doğru olandan daha doğru olana dönmektir (Keşfü'l-maḥcûb, s. 507).
Sûfîlere göre müminin kalbi bazan hata ve günah kiriyle kirlenir, bazan dünya işleri ve gaflet haliyle paslanır. Tevbe, istiğfar, zikir ve ibadet bu kiri temizlemeye, bu pası silmeye yarar. İbnü'l-Cellâ, babası cilâcı olduğu için değil vaazlarla kalpleri cilâladığı için "cellâ" lakabıyla anıldığını söyler. Kalbini cilâlamaya ve saflaştırmaya herkes muhtaçtır. Kalbi cilâlama ve saflaştırmanın âriflere ve kâmillere özgü olan şekline de gayn denilmiştir.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi