Tersine beyin göçü kapsamında 2017'de ABD'den Türkiye'ye dönerek Portmera isimli biyoteknoloji firmasını kuran analitik kimyager Dr. Derya Cebeci, sahte ilaçları kimyasal işlem kullanmadan saniyeler içerisinde tespit edebilen analiz teknolojisi geliştirdi. Dünyanın bulut tabanlı ilk sahte ilaç denetleme sistemi olan teknoloji, laboratuvar ortamı ve uzman personel ihtiyacı olmadan, yakın kızıl ötesi ışık (NIR) ile sahada analiz yapabiliyor.
TÜBİTAK ve KOSGEB destekleriyle geliştirdiği teknolojiyi yaz başında global pazara sunmayı planlayan Cebeci, Türkiye'ye dönmeden önce Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi'nde (FDA) ithal ilaçların gümrük kapılarında hızlı kontrollerinin yapılmasına yönelik, yapay zeka tabanlı akıllı analiz sistemleri geliştiriyordu.
NARKOTİK İLE BAŞA BAŞ
Sahte ilaç pazarının büyüklük olarak narkotik pazarıyla başa baş gittiğini ve özellikle az gelişmiş ülkelerde büyük bir sağlık sorunu olduğunu ifade eden Dr. Derya Cebeci, "Her yıl 1 milyondan fazla insanın sahte ilaçlar nedeniyle öldüğü ve küresel sahte ilaç pazarının yıllık 390 milyar avroluk bir pazara sahip olduğu tahmin edilmekte. Bu da sahte ilaç pazarının, yaklaşık 395 milyar avroluk narkotik- uyuşturucu pazarı ile aynı seviyede olduğu anlamına gelmekte. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) sahte ilaçların, tüm dünyadaki toplam ilaçların yüzde 10-15'ini oluşturduğunu belirtiyor. Bu oran Afrika gibi bazı bölgelerde yüzde 70'e kadar çıkabiliyor. Sahte ilaç üretimi ve ticareti dünya genelinde büyüyen bir problem. Şu an dünyada en çok sahteciliği yapılan ilaçlardan biri Covid-19 tedavisinde kullanılan sıtma ilacı hidroksiklorokin" dedi.
500'DEN FAZLA İLACI TANIYOR
Cebeci, geliştirdiği teknolojiyle alakalı detayları şöyle aktardı: "Tamamen özgün metot ve algoritmalarımız ile geliştirdiğimiz bulut tabanlı kimyasal analiz platformumuz Medi-Eval, sahada herhangi bir kimyasala ihtiyaç duymadan ve ürüne zarar vermeden ürünün kimyasal analizini yapıyor, sahte olup olmadığını saniyeler içinde tespit ediyor. Sahte ilacın içinde kullanılan etken madde ve bileşenleri de analiz edebiliyor. Sistemimiz, ışığın madde ile etkileşimi ilkesinden faydalanarak, ilacın kimyasal parmak izini (spektrum) ölçüyor, bu spektrumlar geliştirilen sinyal işleme algoritmaları ile işlenerek ilacın sahte olup olmadığını tespit ediyor. Teknik olarak detaylandıracak olursak, cihaz ile gönderilen kızıl ötesi ışık ilaca çarptığında, ilaca özgün bir sinyal oluşturuyor. Bu sinyal internet üzerinden buluta iletiliyor, ardından yapay zeka modelleri ile saniyeler içinde o ilacın hangi ilaç olduğunu, etken maddesini ve sahte olup olmadığını tespit edebiliyor. Üstelik bu cihazı kullanmak için herhangi bir uzmanlık veya laboratuvar ortamı da gerekmiyor. Sistem şu an 500'den fazla ilacı tanıyor, yapay zekayla her geçen gün yeni ilaçlar tanıtmaya ve veri tabanını genişletmeye devam ediyoruz. Yaz başında ürünü global pazara sunuyor olacağız."
DÜŞÜK MALİYETLİ HAZIR ANALİZ
Geliştirdikleri teknolojinin dünyadaki rakiplerinden çok önde olduğunu da belirten Cebeci, "Bu cihazlar hem sahtecilik tespitinde hem de ilaç üretim firmalarının hammadde kabullerinde kullanılabilecek. Şu an dünyada bu analizler oldukça pahalı laboratuvar tipi sistemler ile yapılıyor. Biz dünyanın herhangi bir yerinde herkesin kolayca kullanabileceği düşük maliyetli hazır analiz sistemleri geliştiriyoruz. Ayrıca, tekstil, gıda, savunma, petro-kimya gibi alanlar için de çözüm üretme çalışmalarımız devam etmekte" dedi. Geliştirdikleri teknolojinin birçok madde ve materyalin analizinde kullanılabileceğine işaret eden Cebeci, bor ürünlerinin içindeki boroksit ve diğer bileşenlerin miktarını binde 5 hassasiyetle tespit eden sistemler üzerine de çalıştıkları bilgisini verdi.
DR. DERYA CEBECİ KİMDİR?
Dr. Derya Cebeci, Hacettepe Üniversitesi Kimya bölümünden mezun olduktan sonra 2012 yılında Purdue Üniversitesin'de makine öğrenmesine dayalı kimyasal modellemeler ve kimyasal veri analizleri konularında yaptığı çalışmalar ile analitik kimya alanında doktorasını tamamladı. Sonrasında, Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi'nde (FDA) araştırmacı olarak görev aldı ve FDA için stratejik ilaç ürünlerinin hızlı ve tahribatsız analizleri için sistemler geliştirdi. Cebeci, tersine beyin göçü kapsamında Türkiye'nin sunduğu avantajları değerlendirerek yurda dönüş yaptı ve 2017 yılında Teknopark İstanbul'da Portmera isimli biyoteknoloji firmasını kurdu. TÜBİTAK ve KOSGEB destekleriyle bilimsel araştırmalarını sürdürüyor.
