Efrasiyab Kimdir? Afrasiyab Hangi Türk Hükümdarıdır ve Hangi Destanda Geçer?
Efrasiyab kimdir, hem edebiyat hem de tarihte cevap arayan bir sorudur. Edebiyatta destanlara baktığımızda Efrasiyab hangi destanda geçer ve Efrasiyab hangi Türk hükümdarı soruları da yanıt arar. Türk edebiyatı ve Türk tarihi çok katmanlı bir yapıya sahiptir. Bu katmanlı yapıda Efrasiyab kime denir ve Efrasiyab ne demek, sorularının yanıtı da tarihin içindedir. Geniş bir alana ve zamana yayılan Türk tarihini araştırmaları bunların yanında, pek çok hükümdarın soyu Türk mü, sorusunu da akıllara getirmiştir.
Efrasiyab kimdir, sorusu için hem Türk tarihine hem de Fars tarihine bakmak gerekir. Zengin bir destan tarihine sahip olan Türk tarihinde , Efrasiyab hangi destanda geçer ve Efrasiyab hangi Türk hükümdarı, baktığımızda ise İran kaynaklarıyla karşılaşırız.İran millî destanı Firdevsî'nin Şâhnâme'sinde Efrâsiyâb (Afrâsiyâb) olarak geçer. Burada kullanılan Efrasiyab ne demek ve Efrasiyab kime denir, konusunda bilgi edinebiliriz. Bu bilgilere ulaşırken aynı zamanda Efrasiyab'ın soyu Türk mü, sorusunun da yanıtını bulabiliriz.
Efrasiyab Kimdir?
Efrâsiyâb, İran efsanevî tarihinde korkunç bir savaşçı ve büyük bir kumandan olarak geçer. Kötülük Tanrısı Ehrimen'in yeryüzündeki temsilcisi sayılır ve şeceresi yedi göbekte yine efsanevî hükümdarlardan Ferîdun'a ulaşmaktadır. Babası Peşeng, Ferîdun'un torunlarından Zâişman'ın (Zâdsan) oğludur. Efrâsiyâb Avesta'da hilekâr ve kötü insan tipini temsil ettiği gibi İran ırkının da baş düşmanı olarak gösterilir.
Efrâsiyâb'ın belli başlı nitelikleri arasında yıkıcılığı, suları ve nehirleri kurutması, kıtlığa ve kuraklığa sebep olması zikredilir.Efrâsiyâb'ın yeryüzünü harap etmesi, aynı zamanda yeryüzü tanrıçası Spendârmet ile evlenmesi efsanesiyle birlikte anlatılır.
Afrasiyab Hangi Türk Hükümdarıdır?
İran millî tarihinin bir bölümü içinde yer alan Efrâsiyâb efsanesi, Orta Asya bozkırlarındaki göçebeler tarafından İran'a karşı girişilen saldırılarla ilgi kurularak birçok rivayetle birleştirilmiştir. Nitekim bu hikâyelerin çoğu, birkaç hükümdar döneminde kuzeydoğudan yapılan hücumlarla ilgili görülmektedir.
Efrâsiyâb, Şâhnâme'de bir yandan dünyanın kötü hükümdarları arasında gösterilirken bir yandan da güçlü, kabiliyetli ve yiğit bir kumandan olarak nitelendirilir. Nitekim kötülüğü temsil eder gibi görünen Efrâsiyâb aynı zamanda merhametli ve yapıcı bir kahramandır. Bu kahraman ve yapıcı hükümdar Türk kaynaklarında Alp Er Tunga olarak ifade edilir.
Hangi Destanda Geçer?
Türkler'in İranlılar'la ilk teması VI. Yüzyıla rastlar. Firdevsî'nin, İranlı rakip bir kabile olan Turanlılar'la Türkler'i aynı ve Efrâsiyâb'ı da onların hükümdarı olarak kabul eder. Bölgedeki Maverünnehir hakimiyeti yüzyıllarca süren savaşlara neden olmuştur. Şüphesiz bu olaylar Türk destanlarında da yer almıştır. Kâşgarlı Mahmud tarafından Dîvânü Lügatit-Türk'te Türk destan kahramanı Alp Er Tonga, Efrâsiyâb olarak gösterilmiştir.
Türkler tarafından Efrâsiyâb'a birçok hikmetli sözler ve öğütler atfedildiği gibi Kâşgar'da kurulan ilk müslüman devleti olan Karahanlılar'ın ve ayrıca Selçuklular'ın Efrâsiyâb soyundan geldiği ileri sürülmüştür.
Alp Er Tunga Destanı
Bu destanda Saka hakanı Alp Er Tunga'nın İranlılarla yaptığı savaşlar anlatılır. Bu konudaki bilgiler, Firdevsi'nin Şehnamesine dayanmaktadır. Yusuf Has Hacip'in Kutadgu Bilig adlı yapıtında bu kahramanla ilgili beyitler bulunmaktadır.
Alp Er Tonga; Asur kaynaklarında Maduva, Heredot'ta Madyes, İran ve İslâm kaynaklarında Efrasiyab adlarıyla anılmaktadır.