Kapitülasyon Nedir, Ne Demek? Kapitülasyonların Kaldırılması ve Tarihe Etkileri

Kapitülasyonlar, normalde devletler arasında karşılıklı olarak verilen birtakım imtiyazlardır. Verilme amaçları ise anlaşan devletler arasındaki ilişkiyi güçlendirmek ve yaşamı kolaylaştırmaktır. Yine de kapitülasyonlar oldukça tehlikeli boyutlara varabilmektedir. Kapitülasyonlar tarih boyunca birçok devlet tarafından verilmiştir. Her bir ülkenin verdiği kapitülasyonları anlatmak ayrı içeriklerin konusudur. Bu nedenle bu yazımızda sadece Osmanlı Devleti'nin verdiği kapitülasyonlar konu alınacaktır.

KAPİTÜLASYON NE DEMEK?

Kapitülasyonun kelime anlamı; bir devletin başka bir devlete, bir sözleme aracılığı ile ekonomik ve sosyal ayrıcalıklar tanımasıdır. Kapitülasyon kelimesi Fransızca kökenli olup, bir süre için veya kalıcı olarak kazanılmış hak, ayrıcalık anlamına gelmektedir. Türk Dil Kurumu ise kapitülasyon kelimesini 'bir ülkede, yurttaşların zararına olarak, yabancılara verilen ayrıcalık hakları' şekilde tanımlamaktadır. Her iki tanımda kapitülasyon kelimesinin amacı ile orantılıdır. Tarihte bilinen ilk kapitülasyonu Bizanslılar vermiştir. Kapitülasyonlar Osmanlı Devleti'nin çökmesinde büyük bir role sahiptir.

Osmanlı Devleti'nde kapitülasyonların veriliş amacı başta yabancı ülkeler ile daha iyi ilişkiler kurmak, akabinde ise ekonomik, ticari ve sosyal bir birlik oluşturmaktır. Lakin Osmanlı Devleti'nin çöküş zamanlarında bu kapitülasyonların sadece ayakta kalmak için verildiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Trajiktir ki, Osmanlı Devleti'nin ayakta kalmak için verdiği bu ayrıcalıklar, onun yıkılmasına sebebiyet vermiştir.

Osmanlı Devleti'nde kapitülasyonlar yalnızca yabancılara verilmektedir. Yerel halk bu ayrıcalıklardan faydalanamamaktadır. Bu da zaten Osmanlı'nın iç huzurunun bozulmasında önemli bir etkendir. Normalde kapitülasyonlar karşılıklı olarak, yani çift taraflı verilmektedir. Oysa Osmanlı'nın son döneminde verilen kapitülasyonların her biri karşılıksız olarak, yani tek taraflı verilmiştir.

İLK KAPİTÜLASYON KİME VERİLDİ?

Kapitülasyonlar belki de Osmanlı Devleti'nin çöküşündeki en önemli etkenlerdir. Osmanlı Devleti'nin verdiği imtiyazlar ne yazık ki hep daha fazlasının istenmesine neden olmuştur ve Osmanlı Devleti de hayatına devam edebilmek adına bu kapitülasyonları vermeye devam etmeye mecbur kalmıştır. Oysa verdiği her imtiyaz ömrünün kısalmasına yol açmıştır. Peki bu kısır döngü ilk ne zaman başlamıştır? Yani bir diğer şekli ile ilk kapitülasyon kime verildi?

Aslında resmi olmasa da ilk kapitülasyon Fatih Sultan Mehmet döneminde Venedik'e verilmiştir. Lakin gerçek anlamda ilk kapitülasyon Kanuni Sultan Süleyman tarafından, Fransızlara karşı verilmiştir. Bu nedenle de ilk resmi kapitülasyon verilen taraf olarak Fransa sayılmaktadır. Bu kapitülasyonlar ile Fransızlara birçok ayrıcalık tanınmıştır. Fransızlara tanınan ayrıcalıkları başlıca olarak şu şekilde sıralamak mümkündür:

• Fransız gemileri, Osmanlı topraklarındaki bütün limanlarda serbestçe dolaşabilecek ve ticaret yapabilecek.
• Osmanlı toprakları içerisinde ölen Fransız tüccarların malları Fransa'daki varislerine bırakılacak.
• Osmanlı topraklarındaki tüm Katolikler serbestçe ibadet edebilecek.
• Fransız konsoloslukları kendi vatandaşlarının sorunlarını çözebilecek.
• Fransa'ya verilen bu kapitülasyonları 1580 yılında İngiltere'ye; 1612 yılında ise Hollanda'ya verilen kapitülasyonlar izlemiştir.

KAPİTÜLASYONLARI SÜREKLİ HALE GETİREN PADİŞAH

Kapitülasyonlar ilk başlarda belirli bir süreliğine verilmekteydi. Lakin 1. Mahmud döneminde, Fransa Devleti'ne bir ödül olarak sürekli kapitülasyonlar verilmiştir. Üstelik bu kapitülasyonlar padişahların yönetim süresine bağlı olmaktan da çıkarılmıştır. Yani kapitülasyonları sürekli hale getiren padişah 1. Mahmud, kendisinden sonra gelecek olan padişahlar adına da bu imtiyazları tanımıştır. Bunun sebebi ise Fransa'nın Belgrad Antlaşması'na arabuluculuk yapması ve Osmanlı Devleti'ne bu açıdan yardım etmesidir.

Fransa'ya verilen kapitülasyonların kalıcı hale gelmesinin sonucu olarak Fransa Devleti, Akdeniz limanlarında ve burada yapılan ticaret ile taşımacılıkta üstün konuma gelmiştir. Kapitülasyonların sürekli hale gelmesinin ardından, ekonomik açıdan güçlü olan her devlet, Osmanlı Devleti'nden imtiyaz talebinde bulunmuştur. Bu da Osmanlı Devleti'nin ekonomisini büyük oranda sarsmıştır.

İngiltere'ye tanınmış olan imtiyazlar ise 1838 Balta Limanı Antlaşması ile en geniş halini almıştır.

KAPİTÜLASYONLAR NE ZAMAN KALDIRILDI?

Kapitülasyonların kaldırılması kararı ve sözü ilk olarak 1856 yılında alınmıştır. Lakin verilen bu karar hiçbir zaman yerine getirilmemiş ve bu söz anlamsız kalmıştır. Hatta bu kapitülasyonlar, Sevr Antlaşması ile daha güçlü bir hale gelmiştir. O halde kapitülasyonlar ne zaman kaldırıldı? Kapitülasyonların gerçek anlamda kaldırılması ancak tam bir bağımsızlık belgesi niteliğinde olan 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Antlaşması ile mümkün olmuştur.

Lozan Antlaşması'nın 28. maddesi "Bağıtlı Yüksek Taraflar, her biri kendi yönünden, Türkiye'de Kapitülasyonların her bakımdan kaldırıldığını kabul ettiklerini bildirirler" şeklindeki ifadesi ile kapitülasyonlar kalıcı olarak kaldırılmıştır. Böylece Türkiye tam bağımsızlığa kavuşmuştur.

KAPİTÜLASYONLARIN KALDIRILMASI HANGİ İLKE?

Kapitülasyonlar Türkiye Cumhuriyeti'nin 6 ilkesinden bazıları ile çatışmaktadır. Bu nedenle kaldırılması zorunlu olmuştur. Kapitülasyonların kaldırılması milliyetçilik ilkesi ile ilgilidir. Kapitülasyonlar yukarıda da belirtildiği üzere, Osmanlı Devleti tarafından yabancı ülkelerden gelen vatandaşlara verilen özel haklardır. Yabancılara verilen özel haklar milliyetçilik ilkesi ile çatışmaktadır

• #kapitülasyonlar