Mevali ne demek? Mevali politikası nedir, kimler uygulamıştır?
Mevali, İslam tarihinde, İslamiyet'ten önceki dönem yani cahiliye döneminde toplumda bir ya da birkaçının isteği ile kabileye katılan insanlara ve kölelere verilen isimdir. Emeviler döneminde uygulanan Mevali politikası; ırkçı politikası olarak da bilinmektedir. Mevali politikası nedir?
Mevali ismi, özellikle ilk halifeler döneminde Arap olmayan müslüman kesimin sosyal ve siyasi olarak Kureyşliler'in hakimiyetinde olan köleleri ifade etmek için kullanılmıştır. Mevali anlayışı, özellikle Şiiliğin ilk senelerindeki ayaklanmalarda oldukça etkili olmuştur. Bu anlayış özellikle Emevilerin döneminde etkisini iyice arttırmış ve kapsamını genişletmiştir.
MEVALİ NE DEMEK?
Mevali terimi, özellikle Emeviler döneminde kullanılmıştır. Bu dönemde Mevali, Arap olmayan müslümanları ifade eden ırkçı bir terim olarak yer almıştır. Mevali kelimesinin kökeni dost, arkadaş anlamına gelen vela ile mevladan türemektedir.
3 çeşit mevalilik bulunmaktadır. Mevaliliğin ilk çeşidi mevali'i ataka'dır. Mevali'l ataka; savaş esirlerinin savaştan sonra azad edilmesi ile sahiplerinin dostu olması anlamına gelmektedir. İkinci tür mevalilik ise mevali'r rahim'dir. Mevali'r rahim; akrabalık yolu ile bir kabilenin mevlası olmak anlamına gelmektedir. Son ve seneler boyunca adı duyulmuş olan mevalilik çeşidi ise Mevali'l islam'dır. Mevali'l islam; fethedilen bir bölgenin ya da şehrin halkının müslüman olması, topluma dahil olan bu kesimin mevali tabakasına girmesidir.
MEVALİ POLİTİKASI NEDİR?
Mevali anlayışı aslında Arap kültürü içerisinde topluma dışarıdan katılan insanların ancak bir kabile ile velâ akdi imzalanmak suretiyle kabul edilmesinden kaynaklanmaktadır. Mevali olgusu aslında Arap vatandaşlık sisteminin bir parçası olarak karşımıza çıkar. Antik Yunan'da da Mevali politikasına benzer bir sistem vardır ancak orada köleler zor da olsa topluma tam olarak entegre olabilimiştir. Fakat çöl kültürünün getirdiği niteliklerin de etkisi ile Arap kabile sistemi dışarıdan topluma girişi tam olarak imkânsız hale getirmiştir.
MEVALİ POLİTİKASINI KİMLER UYGULAMIŞTIR?
Mevali politikası, birçok farklı devlette uygulanmıştır. Bu devletlerin başında Emeviler ve Abbasiler gelmektedir. Sırf milliyetleri sebebiyle sıkıntılar çeken Mevaliler haklı olarak iktidar karşıtı grupların yanında saf tutmuşlardır. Mevali politikasının uygulandığı dönemlerde en muhalif grup olarak görünen Ehl-i Beyt yanlıları, isyanlarında Arap olmayan halktan yardım görmüş ve desteklenmişlerdir.
Hakeza Kuzey Afrika'da çıkan Hz. Ali destekçisi hareketler de Berberi Müslümanların yardımı ile gerçekleşmiştir. Günümüzde bile Şia hareketinin gayrı Arap coğrafyalarda yayılabilmesinin sebebi olarak bu tarihi arka plan gösterilmektedir. Bazı araştırmacılar Arap karşıtı Şuubiye hareketinin kökeninde de Emeviler'in milliyetçi politikalarının yattığını söylemektedir.
ABASSİLER'İN MEVALİ POLİTİKASI
Toplum içerisinde gözle görülür şekilde huzursuzluk yaratan Mevali sorununa Emeviler döneminde geçici olsa bile bazı çareler aranmıştır. Özellikle Ömer bin Abdülaziz, başa geçtiği dönemde Mevali sistemini egale etmek için çok çaba sarf etmiş ancak bu çabaları başarıya ulaşamamıştır. Ebu Müslim önderliğinde gerçekleşen isyanların ardından Emevi iktidarının son bulması ve Abbasileri başa geçmesi ise Mevaliler açısından önemli bir dönüm noktası olmuştur.
Bu dönüm noktasının sebebi ise Ebu Müslim'in de bir Mevali olması ve isyanın ana iskeletinin Arap olmayan Müslümanlardan oluşmasıdır. Arap milliyetçiliği üzerine kurulan Emevi saltanatının çökmesi ise Abbasilerîn de aynı politikayı yürüterek devleti yaşatabilmelerini imkânsız hale getirmiştir. Abbasiler de din olgusunu kullanarak bir üst kimlik oluşturmuşlar ve halklarını bu çatı altında birleştirmeye çalışmışlardır. Ehl-i Sünnet Ve'l Cemaat diye tabir edilen bu Ortodoks yapı, Arap olmayan insanların da rahatlık ile devletin üst kademelerinde görevler alabilmelerine yardımcı olmuştur.
Mevali politikası ne zaman terk edildi sorusunun cevabı da bu olacaktır. Daha önceki zamanlarda merkez orduya giremeyen Mevaliler, özellikle Halife Mu'tasım zamanında kurulan ve Türklerden oluşan muhafız ordusu ile askeri yapının merkezine yerleşmişlerdir. Abbasi Devrimi, Müslüman halk içerisindeki ırka dayalı sınıfsal yapıyı sona erdirmiştir. Böylece Mevali olgusu da terk edilmiştir.