Osmanlı'nın son dönemlerinde yaşanan savaşlar, sonrasında I. Dünya Savaşı ve nihayet zaferle sonuçlanan Kurtuluş Savaşı'nın ardında Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulması büyük bir özveri ve azim gerektirdi. Bu dönemde ülkenin idaresi şekillendirilirken illerin yapısı da belirlendi. Böylelikle Türkiye'nin ilk ili neresi ve Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk şehri neresidir soruları da cevap bulmuş oldu. Zonguldak Türkiye'nin ilk ili olarak kayıtlara geçti ve cumhuriyetin ilk yıllarındaki önemli çalışmalara ev sahipliği yaptı.
Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk ili olan Zonguldak Bolu Müstakil Mutasarrıflığına bağlıydı. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin 1920 yılında yaptığı idari düzenlemeler ile Kastamonu'ya bağlanmış, aynı yıl mayıs ayında ise mutasarrıflık düzenlenen Zonguldak, 1 Nisan 1924 tarihinde yürürlüğe giren ve sancakların kaldırılmasını içeren Teşkilat-ı Esasiye Kanunu'nun 60. maddesine göre vilayet olmuştur. Böylece Zonguldak cumhuriyetimizin ilk ili olma unvanını almıştır.
Sanayi faaliyetleri nedeniyle 1990 yılına kadar Türkiye'nin en kalabalık illerinden biri olan Zonguldak'ın nüfusu Karabük ve Bartın'ın il olması nedeniyle azalmıştır.
Zonguldak adının kökeni üzerine çeşitli teoriler bulunmaktadır. Yaygın olarak kabul gören görüş, Fransızca kökenli "Zone Ghali" yani "Ghali Bölgesi" anlamını taşıyan ifadeden geldiği yönündedir. Bölge Fransız maden şirketlerinin etkin olduğu dönemlerde bu isimle anılmış ve zamanla Zonguldak adını almış olabilir.
Şehrin ismiyle ilgili başka teori ise Zonguldak isminin Rumca küçük sandık manasındaki "sanduka" kelimesinden türediği şeklindedir. Ancak bu ikinci teori, tarihçiler arasında daha az kabul görmektedir.
Halk arasındaki bir rivayet ise sisli bir havada Zonguldak'a gelen bir gemi kaptanının buraya "zongalık" demesi şehrin ismini belirlemiştir. "Zongalık" kelimesi sazlık, ağaçlık manasına gelir. Ayrıca Zonguldak isminin semer otu anlamına gelen "zongura" kelimesinden türediği başka bir görüştür. Yerel halk tarafından kullanılan "Göldağı" sözcüğünün değişmesiyle şehrin adının ortaya çıktığı görüşünün yanında Fransızların buraya "Jungle" kelimesinden geldiği de düşünülebilir. Osmanlı'da ise şehrin adı XVI. yüzyılda tutulan kayıtlarda "Songuldayık" olarak geçmektedir.
Dört bin yıl öncesine uzanan bir tarihe sahip olan Zonguldak, Kastamonu ve Bartın illerinin bulunduğu bölgeye tarih öncesi dönemlerde Paflagonya denmekteydi. Homeros'un İlyada destanında bahsedilen ve Zonguldak'ın da içinde bulunduğu bölgenin bir Milet yerleşiminin üzerinde bulunduğu düşünülmektedir. Bölgeye ilk yerleşenlerin ise Hattiler, Hititler ve Frig toplulukları olduğu bilinmektedir. Bugünkü Zonguldak'ta M.Ö. VIII. yüzyıldan beri ticaret yapmak amacıyla limanlar kurulmuştur. M.Ö. IV. yüzyıla kadar Pers egemenliğine giren bu bölge Büyük İskender'in eline geçmiştir. Daha sonra Pontus Devleti'ne dahil olan Zonguldak, M. S. I. yüzyılda kadar Roma İmparatorluğu'nun egemenliğinde kalmış, ardından da Bizans toprağı olmuştur.
Zonguldak Ereğli bölgesinin en önemli özelliklerinden biri ise Hristiyanlığın yayıldığı ilk yerlerden biri olmasıdır. Hz. İsa'nın havarisi olan Adreas, burada bulunan Kutsal İbadet Mağaraları'nda ilk ayinlerini gerçekleştirmiştir.
1084 yılında Selçuklular tarafından fethedilen Zonguldak ve çevresi önce Ceneviz, daha sonra da Candaroğulları'nın hakimiyetine girmiştir. 1460 yılında ise Fatih Sultan Mehmet'in Amasra'yı ele geçirmesiyle Zonguldak sonunda Osmanlıların eline geçmiştir. 1829 yılında, II. Mahmut döneminde Zonguldak ve çevresinde ilk kömür bulunmuştur. 1848 yılında da ilk kömür ocakları burada açılmıştır. Ocaklar Belçikalı ve Fransız şirketleri tarafından işletilmiştir.
Zonguldak limanından I. Dünya Savaşı sırasında Sarıkamış'a malzeme gönderilmiş ve Kurtuluş Savaşı'nda Sovyet hükümeti ile ilişkiler buradan kurulmuştur. 1919 yılında Fransız işgaline uğrayan Zonguldak, Kurtuluş Savaşı sonunda tüm ülke gibi işgalden kurtulmuş ve 1924 yılında Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk ili olmuştur.
