Kaşgar, Çin - Bir zamanlar iç içe evlerin ve pazarların bulunduğu yerlerde kerpiç yığını ve genişleyen oyukları gören ziyaretçiler, eski İpekyolu şehri Kaşgar'ın bir yıkım güllesi ile harap olduğunu düşünebilir. Harabelerin üzerinde duran bir reklam panosu ise bu izlenime cevap vermeye çalışıyor: "Yepyeni bir Kaşgar için, tarihi kültüre sahip çıkın." Çinli yetkililer Kaşgar'ın eski bölgesini, büyüsünü bozmamak kaydıyla modernize etmek için beş yıl önce harekete geçti. Ancak bunun sonucunda, hükümet ile burada yaşayan etnik azınlık arasında çatışmalar baş gösterdi. Müslüman ve Türkçe konuşan Uygur halkı, Komünist birliklerin 1949'da vatanlarını ele geçirdiğinden beri Pekin hükümetinden rahatsızlar. 65 bin ev yıkıldı ve 220 bin Uygur yerlerinden göç ettirildi. Çin hükümeti güdümünde yayın yapan haber ajansı Xinhua'nın 2010 tarihli haberine göre, Kaşgar'ın eski yerleşim yerindeki evler eski ve viran hâlde, aynı zamanda da depreme ve yangına karşı dayanıksız. Çoğunluktaki Han nüfusun Xinjiang bölgesine yerleşirken Uygurlar; ayrımcılığa, kısıtlayıcı dini politikalara ve Uygurca eğit iminin yasaklanmasına karşı çıkıyorlar. Artan tansiyon, şiddete yol açtı. 1 Mart'ta Çin, Xinj iang'daki ayr ı l ı kçı lar ı güneybatıdaki Kunming şehrindeki tren istasyonuna saldırı yapmakla suçladı. Bu olayda bir grup bıçaklı saldırgan 29 kişiyi öldürdü ve 143 kişiyi yaraladı. Uygurlar için Kaşgar'ın eski yerleşim yerinin tahrip edilmesi, aynı zamanda onların kültürel kimliklerinin de Çinliler tarafından tahrip edilmeye çalışılması anlamına geliyor. Asırlık binaların üçte ikisinin yerine; eski görünümlü, merkezi ısıtmalı, su tesisatlı, elektrikli yeni binalar yapıldı. Hükümet yapılan yeni binaların birinci katı için ödeme yapıyor. Bazı yerleşimler durumdan memnun. Kendini Ayeşa olarak tanıtan bir terzi, mahalle değişmiş olsa bile, yeni evlerinde daha mutlu olduklarını söyledi. Ailesine ait 500 yıllık evde arabesk telkâri detayların hiçbiri korunmamış olsa bile, yeni kapı ve pencerelere geleneksel motifler işlediklerini belirtti. Eski yerleşimcilerin birçoğunun maddi durumu artık orada yaşamaya elvermiyor. Geri dönen Uygurlar, nispeten daha zengin olanlar, memurlar ve kurumları Han çoğunluğundan yetkililere ekonomik olarak bağımlı olan başarılı tüccarlardan oluşuyor. Diğer kişilerse, geleneksel yaşam tarzından uzak, şehrin dışındaki donuk apartman dairelerine dağıldı. İhtiyar bir Uygur kadını tozlu bir patikanın sonunda yer alan, 300 yıllık avlulu evine ziyaretçileri ağırlıyor. Zengin ipek tüccarı ataları tarafından inşa edilen bu ev de tehlike altındaydı. Oturma odasında yer alan ışık, katmanlı kemerlere sahip, gömme antik rafları çerçeveleyen, pırlanta şeklindeki yeşil ve beyaz renkli karo mozaikleri aydınlatıyor. Yetkililer tamiratların maliyeti için yardım etmeyi önerdi ancak orijinal işçiliği korumak adına reddettiler. "Eğer baştan yapılsaydı, bütün tarihi güzelliği kaybolacaktı" diyen yaşlı kadın evi olduğu gibi bırakmaya karar verdi ve burası turistler için bir cazibe merkezi hâline geldi. Kaşgar yüzyıllardır Uygur medeniyetinin cevheri; Avrupa, İran ve Çin'i bağlayan kervan yolu üzerinde yer alan İslami ilim ve ticaret merkezi olarak görülüyor. Günümüzde ise, Çin'in büyük bir uzak batı şehri. Pekin hükümeti, yatırım ve altyapı projelerinin siyasi istikrarsızlığı yatıştıracağını umuyor. Eski yerleşim yerinden geriye kalanlar, beş dolarlık giriş ücreti olan etnik bir tema parka dönüştü. Unesco'nun Pekin'e gelen kültür uzmanı Beatrice Kaldun, Kaşgar'ın yeniden yapılandırılmasını, mirasın korunmasında kara bir leke olarak tanımladı. 2009'da Kaşgar'da yürütülen çalışmalara atıfta bulunan Kaldun, yıkımın boyutunun kendisini şok ettiğini belirtti ve "şehirdeki çöl" benzetmesini kullandı. Çinli yetkililer, Kaldun'un seyahatini Unesco'nun yeni yapılanmayı desteklediğine dair bir propaganda kampanyası olarak kullandı. Kaldun, Kaşgar'ın antika değerini korumak için artık çok geç olduğunu söyledi.
DAN LEVIN
