Bazen bir çiftin "Biz boşanmayız" demesi içimi rahatlatmıyor. Çünkü modern çağda sorun çoğu zaman boşanmak değil. Bu çağda esas sorun aynı evin içinde yavaş yavaş birbirinden uzaklaşmak. Kâğıt üzerinde evli, duygusal olarak bekar kalmak. İşte bu sessiz kopuşu anlamak için 2014'te psikolog Eli J. Finkel ve çalışma arkadaşlarının geliştirdiği bir modele bakmak gerekiyor: Evlilikte boğulma (suffocation)... Bu modele göre ana mesele şudur: Evlilikten çok şey bekliyoruz ancak evliliğe çok az 'oksijen' veriyoruz. Maslow'un ihtiyaç piramidini bir dağ gibi düşünün: Eteklerde barınma, güvenlik, düzen; zirvede saygı, anlam, kendini gerçekleştirme. Geçmişte evlilik daha çok eteklerde yaşanıyordu. Birlikte yaşamak, geçinmek, çocuk büyütmek, aile kurmak... Elbette sevgi de vardı; ama evliliğin ana fonksiyonu hayatı sürdürmekti. Bu yüzden sürdürülebilirdi: Beklenti net, ölçüt somuttu.
SADECE SADAKAT VE DÜZEN YETERLİ DEĞİL
Bugün ise birçok çift evliliği dağın zirvesine taşıdı. Eşimizden sadece sadakat ya da düzen beklemiyoruz. 'En iyi arkadaş', 'hayat koçu', 'güvenli liman', 'ilham kaynağı' olmasını bekliyoruz. Kısacası evlilik, temel ihtiyaçları karşılayan bir kurumdan çıkıp kimliğimizi büyüten, benliğimizi parlatan bir ilişki platformuna dönüştü. Finkel'in metaforu tam da bu: Maslow Dağına tırmanıyoruz; ama bu yüksek irtifada gereken 'oksijen tüplerini' yanımıza almıyoruz.
'Oksijen' dediğimiz şey romantik jestler değil; kaynaklar. Zaman, dikkat, zihinsel enerji, duygusal emek, çatışma yönetimi, onarım becerisi... Modelin can yakıcı cümlesi şunu söylüyor: Bazı eşler bu kaynakları yeterince yatırıyor ve hem evlilikten hem ruh halinden ciddi fayda görüyor; ama çoğunluk ortalamada geçmişe göre daha az yatırım yapıyor. Sonuç? Ortalama evlilik kalitesi ve kişisel iyi oluş zaman içinde düşüyor.
KAYNAK-BEKLENTİ DENGESİZLİĞİ
Peki, neden daha az yatırım yapıyoruz? Çünkü hayat daha kalabalık. İş, trafik, ekranlar, bildirimler, sosyal medya, bitmeyen gündem. Aynı evde iki insan var. Ama ortak zaman, ortak ritüel, ortak hikaye yok. Bir de şu var: Modern evlilikte beklenti yükseldikçe hata payı düşüyor. Eskiden tartışma "Para yetmiyor" söyleminden çıkardı; bugün ise "Beni duymuyorsun" cümlesiyle çıkıyor. Bu ikinci cümle, bütçeden değil benlikten kesiyor. Benlikten kesince de yaralar daha derin oluyor.
Bir de rakamların anlattığı rahatsız edici bir gerçek var: 1970'lerden 2000'lere uzanan verilerde, evliliğinde çok mutlu olduğunu söyleyenlerin oranı hem erkeklerde hem kadınlarda aşağı yönlü bir seyir izliyor. Bu düşüşün arkasında çoğu zaman aşkın bitmesi değil, kaynak-beklenti dengesizliği var. Burada kritik kavram bağımlılık bölgesidir. Eskiden eşine, daha çok hayatı kurmak için bağımlıydın; şimdi kendini kurmak için. Bu değişim, boşanmanın artmasını da açıklıyor: Evliliğe yüklediğin anlam büyüdükçe hayal kırıklığının faturası da büyüyor.
MODERN EVLİLİK DAHA KIRILGAN
Üstelik meta-analitik çalışmalar, evlilik kalitesi ile 'kişisel iyi oluş' arasındaki ilişkinin zamanla güçlendiğini gösteriyor. Yani evlilik iyi olduğunda hayatın geneline daha fazla yayılıyor; kötü olduğunda da daha çok yıpratıyor. Bu yüzden modern evlilik hem 'daha kıymetli' hem 'daha kırılgan'. O yüzden modern evlilikte sürdürülebilirlik, iyi niyetle değil sistemle gelir. Kural basit: Beklentini yükselttiğin her basamak için, ilişkiye bir basamak yatırım eklemek zorundasın. Eğer eşinin seni geliştirmesini istiyorsan, sen de ilişkiyi geliştirecek bir düzen kuracaksın.
TELEFONLARI KAPATIN
Pratik olarak ne yapılabilir?
- Haftada bir kez, telefonlar kapalı 60 dakika "biz zamanı".
- Ayda bir kez, evin dışına taşan bir randevu (yürüyüş bile olur).
- Tartışmada hedef "haklı çıkmak" değil, "onarım yapmak".
- Her gün küçük bir temas: teşekkür, iltifat, kısa bir sarılma.
- Ve en önemlisi: Evliliğe taşıdığın yükü paylaş; arkadaşlığın, üretimin, hobin, topluluğun olsun. Eşin her şeyin olursa, ilişki nefessiz kalır.
Bana kalırsa mesele şu: Evliliğin kıymeti büyüdü ama emeği aynı büyümedi. Eskiden evlilik; hayatın yükünü birlikte taşımaktı. Bugünse çoğu insan evliliği, hayatın anlamını bulduğu yer sanıyor. Yani evlilikten sadece bir düzen değil; bir dönüşüm bekliyoruz. Bizi iyileştirsin, tamamlasın, motive etsin, güven versin, parlatıp büyütsün... Bu beklenti kötü değil; sadece pahalı. Bedeli zaman, dikkat ve duygusal emek. Ama biz bu bedeli ödemeden 'zirve' istiyoruz. Tavsiyem net: Eşini mutluluğunun sebebi yapma; eşini yol arkadaşın yap. Çünkü "Mutluluğumun sebebi sensin" cümlesi romantik gibi dursa da içinde gizli bir baskı taşır. "Ben iyi değilsem sorumlusu sensin" demektir aslında. Mutluluğu bir kişiye zimmetlersen o kişi altında ezilir, sen de hayal kırıklığının altında kalırsın. Eşin senin terapistin, ebeveynin, koçun, kurtarıcın değil; birlikte yürüdüğün insan. İki yetişkinin ilişkisi böyle nefes alır. Kalbinizin birbirine her gün yeniden döndüğü, sözün değil şefkatin yön verdiği bir yol arkadaşlığı diliyorum...
