On yıl kadar önce Beyaz Rusya'daki uluslararası festivalde bir oyunum sahnelenmişti. Temsilden önce sanatçı arkadaşlarla bizi gezintiye çıkardılar. Polonya sınırı yakınlarındaki ulu ormandan geçerken görkemli bir köşkün önünde durduk.
Rehberimiz "Rus çarları avlanırken burada gecelerlermiş," dedi. "Ama daha yakın tarihte de önemli bir olay yaşandı salonunda."
Perşembe günü o olayın yirminci yıldönümüydü. Sovyetler Birliği'ndeki darbe girişimini bir tankın üstüne çıkıp önleyerek ünlenen Yeltsin 8 Aralık 1991 tarihinde Beyaz Rusya ve Ukrayna liderleriyle orada buluşarak birliğin dağıtılmasına ilişkin anlaşmayı imzalamış.
Ertesi gün Yeltsin belgeyi Moskova'da Başkan Gorbaçov'un burnuna dayayarak "Sovyetler Birliği öldü" dedi. Neye uğradığını şaşıran Gorbaçov sordu: "Öyleyse şimdi ben neyim?"
"Hiçbir şeysin," diye güldü Yeltsin. "Havadasın."
Av köşkünde rehber hanımın anlattığına göre imzalar atıldıktan sonra birliğin ölümü konyak kadehlerinin havaya kaldırılmasıyla kutlanmış. Sonra da votka faslına geçilmiş. Çok, çok neşeliymiş Yeltsin Yoldaş. Ama âdeti veçhile zom olmadan önce önemli bir görevi yerine getirmeyi ihmal etmemiş. Amerika Cumhurbaşkanı George W. Bush'u telefonla arayıp haberi vermiş.
Bush da hemen televizyona çıkıp "Demokrasi zafer kazandı" diye açıklama yaptı dünyaya.
Düşünün. Bir politikacı kendi imzasıyla resmileştirdiği yenilgiyi ülkesinin başkanına bildirmiyor da, rakip süpergücün liderine "müjdeliyor"!

***
O salondaki masaya bakarken Yirminci Yüzyıl'ın en müthiş serüveninin görüntüleri silik anılar gibi geçmişti gözümün önünden:
Rusya'nın serf sessizliği ve hüzünle kaplı stepleri... Kışlık Saray'ın önünde Çar'a yalvarmak için toplanmış kalabalığı biçen atlılar... Yığınları özgürlük dövüşüne çağıran Lenin... O sesin ateşlediği coşkularla dünyanın dört tarafında yıllar yılı çarpışan, ezilen, can veren insanlar... Stalin'in bıyıkları...
Büyükada'da çalakalem dert anlatmaya çalışan Troçki... Milyonlarca delikanlıyı toprağa göme gömen Nazileri defeden Kızılordu... Bürokrasi ürünü sefalet... Sibirya kampları...
Yeltsin'in imzasından sonra neler mi oldu? O devraldı başkanlığı Gorbaçov'dan, bol bol kafayı çekti, iktidarı üçkâğıtçıların gizli sultasına kaptırdı, kamu mallarını ölmüş eşek fiyatına talan ettirdi, her türlü yolsuzluğu azdırdı, milletvekilleri hesap sormaya kalkınca kızdı, tanklara "Parlamento binasına ateş!" emri verdi, çıkan karışıklıklarda yüzlerce insanın ölmesiyle rezil oldu gitti.
Sonunda ülkenin insanları "Özgürlükten mözgürlükten vazgeçtik, karnımız doysun yeter" tevekkülüne sürüklendiler. Bundan yararlanan eski derin devletçi Putin kendi iktidar düzenini kurdu, hayli zaman saltanat sürdü. Ama şimdi o egemenlik de çatırdıyor.
Silah yarışına zorlayarak, ablukaya alarak, ekonomisini çökerterek Sovyetler Birliği'ni tuşa getiren, av köşkündeki imzayla "tarihin en büyük zaferini" kazandığını ilan eden süper güçte ne oldu peki? Teksas petrolcülerinin hizmetkârı, siyasal ayak oyunlarının ustası baba-oğul Bush'lar içteki doymaz üçkâğıtçılara ödün üstüne ödün verdiler, güçlerinin ötesinde serüvenlere girip sağa sola saldırdılar. Sonunda hem ülkelerini rezil ettiler, hem kendilerini.
Kısacık ömürde üste çıkma uğruna itişip kakışan hemcinslerimin serencamına baktıkça hep Romalıların ünlü sözü geliyor aklıma: "Sic transit gloria mundi." ("Böyle geçer gider dünyanın şaşaası.")
***
Fareler bir bakıma insanlardan daha mı akıllı? Chicago Üniversitesi uzmanlarından Prof. Jean Decety'nin yaptığı bir deneyin haberi bunu ciddiyetle düşündürdü bana.
Farelerin en sevdiği şey çikolataymış. Profesör 24 kafesin içine bolca çikolata ve ikişer fare koymuş. Her çiftte hayvanlardan biri daha küçük bir kafesin içindeymiş. Serbest fareler ne yapmışlar, biliyor musunuz? Çikolata yemeye başlamadan önce küçük kafeslerin kapılarını kurcalaya kurcalaya açıp mahpus arkadaşlarını serbest bırakmış, çikolataları onlarla paylaşmışlar.
Türüm adına utandım.