Ortadoğu'daki isyanlara dair en ilginç öykü, Albay Muammer Kaddafi'nin "seksi" Ukraynalı hemşiresi veya CIA'in para dolu çuvalları değil. Aksine, Sırp öğrencilerle seksenli yaşlardaki bir ABD'li akademisyenin ustaca tasarladığı, şiddet içermeyen devrimci bir stratejinin Mısır, Tunus, Bahreyn ve başka birçok ülkedeki diktatörlere nasıl meydan okuduğunun öyküsü. Bu "kullanıma hazır isyan" planını, Sırp gençlik hareketi Otpor 2000 yılında Slobodan Miloşeviç'i devirmek için geliştirdi. Otpor'a göre, diktatörlere karşı en etkili silah, bombalar veya ateşli konuşmalardan ziyade alay etmekti. Otpor eylemcileri bir keresinde, sokak boyunca yuvarladıkları bir varilin üzerine Miloşeviç'in resmini koyup herkesi sopayla buna vurmaya davet etmişti. Otpor'un stratejisi, ABD'de pek tanınmayan ama yurtdışındaki diktatörleri titreten Gene Sharp adlı Bostonlu yaşlı bir akademisyenin savunduğu stratejiyi yansıtıyor. Sharp'ın şu ana kadar 34 dilde yayınlanan diktatör devirme rehberinin Arapça çevirisi, geçen yıl Mısır'da elden ele dolaştı. Otpor Miloçeviç'i devirdikten sonra, aralarında Ortadoğu'dan gelen birçok kişinin de olduğu, dünyanın diğer yerlerindeki demokrasi yanlısı eylemciler için seminerler düzenledi. Mısır'da Hüsnü Mübarek'in devrilmesine önderlik eden 6 Nisan Hareketi'nin liderlerinden Muhammed Adil bir süre önce bana, "Yaklaşık 15 kişiyle Mısır'dan Sırbistan'a gittik. Kahire'de kullandığımız yöntemleri orada öğrendik" dedi. Şiddete başvurmamanın son derece etkili bir ilke olduğunu söyleyen Adil, "Birileri sizi döverse onlara saldırmıyor, şiddet uygulamıyorsunuz. Sadece fotoğraflarını çekip internete koyuyorsunuz" dedi. Diktatör devirmek, bu tür taban hareketinin yalnızca bir örneği. Yoksulluğa ve suç gibi toplumsal hastalıklara karşı mücadeledeki en heyecan verici akımlardan birisi, kültürel kalıpları temelden değiştirmek amacıyla gençlerin sahiplendiği benzer hareketlerden yararlanmak. Gazetemizin internet sitesinde yorumları yayınlanan yazar Tina Rosenberg, "Kulübe Katılmak" adlı kitabında, toplumsal değişim amaçlı taban girişimlerinin harika bir incelemesini sunuyor. Bunların içinde en sevdiğim örnek, gençlerdeki sigara içme alışkanlığıyla ilgili. 1970'lerden başlayarak 1990'lar boyunca sürdürülen çabaların hiçbiri, gençleri sigaradan vazgeçirmede işe yaramıyor gibi görünüyordu. Televizyon reklamları sigara içmenin öldürdüğü veya dişleri sararttığı uyarısını yapsa da, gençler kendilerine bir şey olmayacağını düşünüyordu. Tüm yetişkinler gençlerin sigara alışkanlığını kınadığından, ergenlerin için en iyi isyan yolu, öksürükler içinde sigara içmekti. Derken, 1990'ların sonunda bazı usanmış sigara karşıtları, gençlere sigara şirketlerinin onları nasıl kandırıp bağımlı yaptığını gösterdi. Bunun üzerine Florida'dan başlayarak gençler, çoğu telefon şakalarına dayanan, bir dizi komik ve utandırıcı reklam hazırladı. Bir reklamda, sigara reklamı yapan bir reklam ajansını arayan birkaç genç, çok sayıda genci öldürdükleri için ödül vermeye çalışarak onları afallatıyordu. Birçok eyalette yayınlanan bir diğer reklamda, bir sigara şirketini arayıp köpek bakıcısı olduğunu söyleyen genç, onlara köpek idrarı satmayı teklif ediyor ve "Köpek idrarında bolca üre var, bu da sigaradaki kimyasallardan birisi" diye açıklama yapıyordu. Rosenberg, "Muhtemelen, kamu sağlığı tarihinde daha önce hiç kimse telefon şakaları üzerine kurulu bir medya kampanyası yürütmemişti" diyor. Ama bu işe yaradı. Gençlerin diğer eyaletlere de yayılan bu kampanyası, "Sigara içme!" gibi dar görüşlü mesajlardan kaçındı. Kampanya, çocukları tütün kullanarak isyan etmekten tütüne karşı isyana yöneltti. Lise ve orta okul öğrencileri arasındaki sigara içme oranlarında en büyük düşüş, 20 yıl boyunca Florida'da gerçekleşti. Liselilerde bu oran, on yıldan kısa sürede yarıdan çok düştü. Kültürel değişim amaçlı takım çalışması yeni değil. Adsız Alkolikler, Kilo Takipçileri, mikrofinansçılar ile yoksulluk, suç ve çete şiddetini azaltmayı hedefleyen çoğu girişimde bu var. Rosenberg çete şiddetinden iki yılda 53 kişinin öldüğü, Columbia Bölgesi'ndeki sosyal konutları örnek veriyor. Sabıkalılarla eski uyuşturucu bağımlılarından oluşan bir grup, çetelerle çalışmaya başlamış. Sokaktakilerin polislerle sosyal hizmet uzmanlarından daha çok itibar ettiği sabıkalılar, çete şiddetini gözden düşürmek için gençlerle çalıştı. 13 yıl boyunca çete kaynaklı ölüm yaşanmadı. Bir diğer örnek, siyahî üniversite öğrencilerinin matematik başarısını artırmak için yapılan olağanüstü başarılı bir girişim. California Üniversitesi'nin siyahî öğrencilerinin matematik ortalamasının D+ olmasıyla başlayan girişimde, siyahîler ve Hispanikler akran desteği almaları için küçük gruplara yerleştirildi. Katılımcılar artık bazı açılardan beyaz ve Asyalı öğrencileri geçiyor. Beraber çalışan bir grup dik başlı öğrenci, bazen toplumsal değişim için en etkin güçtür.
NICHOLAS D. KRISTOF