6 Şubat 2023 tarihinde Kahramanmaraş merkezli depremin ardından bölgede incelemelerde bulunan Munzur Üniversitesi'nden Doç. Dr. Taylan Sançar, deprem sonrası yapılması gereken en önemli işlerden birinin arazideki yüzey kırıklarının dağılımını tespit etmek, yüzey kırıkları üzerinde meydana gelen hareketin ne kadar olduğunu, fay zonu boyunca nasıl dağıldığını öğrenmek olduğunu söyledi.
Meydana gelen ikinci depremde Göksun'dan başlayan hattın Doğanşehir'in güneyinden Yeşilyurt'a doğu hareket etiğini öğrendiklerini belirten Sançar, "Bu şu anlama geliyor. Aslında Malatya fayı üzerinde bu depremlerde herhangi bir hareket meydana gelmedi. Dolasıyla meydana gelen deprem, Malatya fayının üzerine biraz da enerji yüklemiş oldu. Bu, Malatya fayının üzerinde hareket olmaması, kırık sisteminin gelişmemesi, üstüne de enerji transfer etmiş olması halihazırda deprem tehlikesi taşıyan Malatya fayı için birazcık daha tehlikeyi artırdı. Her ne kadar biz deprem riskinden bahsediyorsak da bunun zamansal bir ölçeği çok zor. Yaklaşık 5-6 senedir bu fay üzerinde dikkat çekmeye çalışıyoruz. Şunu da belirtmek gerekir ki öngörülebilir bir gelecekte depremlerin ne zaman olacağı, nerede olacağı veya nasıl olacağı gibi bir takım sorulara net cevaplar vermek mümkün değil. Ne zaman olacağını kesinlikle bilmiyoruz. Nerede olacağından; merkez üssü nedir bilmiyoruz. Nasıl olacağında da kasıt bir mevcut deprem öncü deprem midir değil midir bunu ayırmak çok mümkün değil. Ana şok olmadan öncü depremleri söyleyemiyoruz" dedi.
MALATYA FAYI, CİDDİ DEPREM BEKLENEN BİRİNCİ DERECEDEN ÖNEMLİ BİR FAY HALİNE GELDİ
Malatya fayı üzerinde yaptıkları araştırmalarda son 10 bin yıl içerisinde 4 yüzey kırığı yaratan deprem olduğunu gördüklerini belirten Doç. Dr. Taylan Sançar, "Bu depremlerin tekrarlanma aralığı ve Malatya fayı üzerinde meydana gelen son depremi dikkate aldığımız zaman artık fayın çok ciddi bir deprem tehlikesi içerdiğini görüyoruz. Dolasıyla son olan depremlerle birlikte artık Malatya fayı ciddi deprem beklenen, Türkiye açısından birinci dereceden önemli bir fay haline gelmiş oldu. Bir takım değerlendirmeler yapıldı. Malatya fayı üzerinde deprem olursa Ovacık fayı, bölgedeki diğer fayları etkiler, tetikler gibisinden. Bu aslında tam tersi durum için de geçerli. Biliyorsunuz bizim ilimiz için en önemli tehlikelerden birisi de Yedisu fayı. Yedisu fayı Kuzey Anadolu fay zonu üzerinde Marmara segmentiyle, Marmara'nın içinde yer alan fay kesimi ile birlikte kırılmayan iki koldan bir tanesi. Erzincan'ın Üzümlü ilçesinin birazcık batısından başlıyor ve Bingöl'ün Yedisu ilçesine kadar yaklaşık 75 kilometre uzunluğu olan bir fay. Bu fay üzerinde meydana gelecek depremin en az 7.2 olmasını bekliyoruz. Tarihsel kaynaklara baktığımız zaman en son deprem 1784 yılında bir önceki deprem 1583 yılında olmuş. Daha önceki depremlere baktığımız zaman bu fayın düzenli bir deprem üretme davranışının olmadığını görüyoruz. Bazen bir deprem arası 100 yıl, bazen 150 yıl, bazen de 200 yıl oluyor. Son depremin yaklaşık 240 yıl önce olduğunu dikkate alırsak bu da çok çok ciddi bir deprem tehlikesi taşıdığını gösteriyor" diye konuştu.
Depremin ardından bölgeyi inceleyen Doç. Dr. Sançar'dan önemli uyarılar | Video
YEDİSU DEPREMİNİN OVACIK FAYINA ENERJİ AKTARMASI ÇOK MUHTEMEL
Yedisu fayı ile Ovacık fayının Erzincan yakınlarında birbirine çok yaklaştığına vurgu yapan Doç. Dr. Taylan Sançar, "Dolayısıyla Yedisu'da meydana gelecek bir depremin Ovacık fayı üzerine enerji aktarması çok çok muhtemel. Bu durumda eğer Ovacık fayının deprem üretmesi gerçekleşirse bu tam tersi Malatya'yı tetikleyecek gibi geliyor. Malatya üzerine ciddi bir enerji aktaracak gibi geliyor. Tetiklemekten bizim kastımız üzerine enerji yüklemesi ve meydana gelebilecek depremi biraz daha yakına çekmesi. Yedisu üzerindeki yıkıma baktığımız zaman bunun tarihsel verilerle karşılaştırınca çok daha rahat anlayabiliyoruz. 1784 depreminde Erzincan'da 10 bine yakın ölüm olduğu söyleniyor. Bütün Erzincan'da 500-600 binasının ayakta kaldığı söyleniyor. Dönemin Erzurum valisi ve vali yardımcılarının depremde hayatlarını kaybettiklerini biliyoruz. Ve yapılan hasar dağılımına baktığımız zaman Erzincan'dan Muş'a kadar çok geniş bir alanda bu depremin etkilerinin olduğunu görüyoruz. Dolayısıyla bu fay, ilimiz merkezine yaklaşık 50-55 kilometre mesafede. Bunun dışında Pülümür'e oldukça yakın. Bunun dışında Erzincan-Tunceli yolu bizim şehrimizin anayollarından bir tanesidir. Bu yol üzerinde ciddi hasarlardan dolayı olası bir afet durumunda bizim kuzeyden gelecek yardım yollarının çok ciddi bir şekilde etkileneceğini düşünüyorum. Çok eski kar tünelleri var. Bu kar tünellerinde de meydana gelebilecek en ufak bir hasar bile ulaşımı uzun süre aksatacak. O anlamda çok dikkat etmemiz gereken bir durum Yedisu'da meydana gelebilecek bir deprem" şeklinde konuştu.
OVACIK FAYININ İVEDİLİKLE ARAŞTIRILMASI GEREKİYOR
Ovacık fayıyla ilgili durumun biraz farklı olduğunu söyleyen Munzur Üniversitesi öğretim üyesi Doç. Dr. Taylan Sançar, "Yedisu fayı ve Malatya fayı üzerinde bir deprem sırasında meydana gelebilecek yüzey kırığının bütün fay boyunca ilerlemesini engelleyecek bir bariyer söz konusu değil. Fakat Ovacık fayında bu bariyerlerden bir kısım mevcut. Erzincan'dan başlayıp Ovacık'ı geçerek, Ovacık'ın batısına kadar tek hat geliyor. Bundan sonra birazcık daha farklı kollara ayrılıyor. Şöyle bir hesap yapmıştık. Erzincan'dan başlayıp Ovacık'ın 20-25 kilometre batısına kadar giden hat üzerinde hiçbir bilgimiz yok. Tarihsel ya da aletsel dönemde olmuş bir deprem bilmiyoruz. Paleoosismolojik çalışmalarımız da maalesef yok. Eğer bu fay üzerinde bir deprem olursa yaratacağı depremin 7.2 büyüklüğünde olduğunu öngörebiliyoruz. Bu kol daha batıya doğru Malatya fayına doğru gelince dört parçaya ayrılıyor. Bu dört parçanın birisinde sadece paleosismoloji çalışması yapabildik. Bu çalışma bize diyor ki Ovacık fayının bu bölümünde milattan önce 50 yılından sonra bir deprem meydana gelmiş. Bu depremin ne zaman meydana geldiğini bilmiyoruz. Veya bu depremin Ovacık fayının diğer hatları üzerinde kırık yaratıp yaratmadığını bilmiyoruz. Yalnız elimizde son 2 bin, 2 bin 500 yüzyıllık tarihsel kayıtlara baktığımız zaman Ovacık fayının kaynaklık etmiş olabileceği bir depremin izlerine rastlamıyoruz. Bu tarihsel veriler bir yerde ne kadar yıkım olduğunu, ne kadar can kaybı olduğunu ifade eden veriler. Ve bunlardan biz bir şiddet haritası hazırlıyoruz. Şiddetten oluşturduğumuz eş şiddet haritasına bakarak bu depremlere kaynaklık etmiş olabilecek fayı tahmin etmeye çalışıyoruz. Yani 1784'de meydana gelen depremin biz Yedisu fayına atfediyoruz fakat bu atfettiğimiz şeyi aynı zamanda paleosismolojik verilerde bulabiliyoruz. Tarihsel kayıtlarda Ovacık fayı üzerine atfedebileceğimiz herhangi bir deprem olmaması buradaki depremin riskini şu aşamaya getiriyor. Ovacık fayının çok ivedilikle araştırılması gerekiyor. Çünkü Ovacık fayı üzerinde olacak bir depremin sadece Tunceli değil çevre illerde Erzincan'da, Elazığ'da, Muş'ta kısmen biraz daha kuzey bölgesinde Sivas, Gümüşhane ve Trabzon gibi illerde hissedileceğini, zemin ve bina koşuluna bakarak da yıkım yaratabileceğini söyleyebiliriz" dedi.
Ovacık merkezli yaptıkları çalışmada fay hızının yaklaşık iki buçuk milimetre civarında olduğunu hesapladıklarını kaydeden Doç. Dr. Taylan Sançar, "Bu da şu demek Malatya fayından neredeyse iki buçuk kat daha hızlı çalışan bir fay. Dolayısıyla Malatya fayından daha sık deprem üretmesi gereken bir fay. Zaten bizim Ovacık fayının batısında yaptığımız çalışmalarda bu fayın Malatya fayına göre daha sık aralıklarla depremler ürettiğini söyleyebiliyoruz" diye konuştu.
NAZIMİYE FAYI, OVACIK, MALATYA, ÇARDAK FAYINDAN ÇOK DAHA HIZLI ÇALIŞIYOR
Tunceli'yi tehdit eden bir diğer fayın Nazımiye fayı olduğunu kaydeden Doç. Dr. Taylan Sançar, "Nazımiye fayı 2012 yılında Türkiye diri fay haritasına işlendi. Bunun doğusunda yer alan Karakoçan fayını biliyorduk. Şimdi bu sistem artık Karakoçan-Nazımiye fayı gibi de algılanmaya başlandı. Burada önemli olan husus şu, bizim yakınlarda yaptığımız çalışmada Nazımiye fayının aslında iki büyük koldan oluştuğunu tespit ettik. Bunlardan kuzeyde kalan kol yaklaşık olarak Karakoçan'dan geliyor, Yukarı Doluca, Gökçek ve Tunceli'nin yaklaşık 8-10 kilometre kuzeyinden devam ederek Ovacık fayına doğru gidiyor.
Güneyde yer alan kol ise Tunceli merkezin içinden geçiyor. Tunceli merkeze bir kilometre uzaklığı olan bir kol. Ve kuzey kola neredeyse paralel şekilde uzanıyor. Bizim bu fay üzerinde yaptığımız çalışmalar bu fayın hızının Ovacık fayından da Malatya fayından da çok daha hızlı olduğunu söylüyor. Yaklaşık 3 buçuk, 4 milimetre hızlar hesaplıyoruz bunun üzerinde. Bu şu demek bu fay Ovacık fayından da Malatya fayından da veya 6 Şubatta ikinci depreme kaynaklık eden Çardak fayından da çok daha hızlı çalıştığını gösteriyor. Aslında bu fayın bizim ova bölgesi diye adlandırdığımız Tuz Gölü'nün doğusu ile Karlıova'nın batısı arasında Kuzey Anadolu fayı ile Doğa Anadolu fayı arasında kalan faylardan çok daha hızlı çalıştığını biliyoruz. Tabi burada yine tarihsel dönem kayıtlarına baktığımız zaman Nazımiye fayıyla ilişkilendireceğimiz herhangi bir depreme rastlamıyoruz aletsel dönemde de bu yok. İlimizde sözlü tarih çalışmaları çok yoğun. Sözlü tarih çalışmalarında da yine çok büyük, yıkıcı bir depremden bahsedilmiyor. Ki zaten Nazımiye fayı hem Malatya hem Elazığ'a hem de Bingöl'e yakınlığından dolayı bu fayın yaratacağı bir depremi biz tarihsel kayıtlarda bir şekilde görmeliydik diye düşünüyorum. Dolasıyla Nazımiye fayı üzerinde hendek çalışmalarına uygun yer yok. Bunun ancak çok yüksel bütçeli çalışmalarla, çok detaylı şekilde çalışılması gerekiyor. Bu yapılabilirse bu fayın ilimize yarattığı tehdidi, tehlikeyi ya da riskin durumunu ortaya çıkarabilelim" diye konuştu.
DEPREMLERDEN YERLEŞİM YERLERİNİN NASIL ETKİLENECEĞİNİ 6 ŞUBAT DEPREMLERİYLE GÖRDÜK
Fayların yaratacağı depremlerin yerleşim yerlerini nasıl etkileyeceğini 6 Şubat depremleri ile arazi gözerimlerinde net şekilde ortaya çıktığını dile getiren Doç. Dr. Taylan Sançar, "Mesela Elbistan'ı gezdiğiniz zaman, Elbistan'ın gevşek zemini yani kil, kum, çakıl gibi çok gevşek zemin olan yerlerde yıkımın çok daha fazla olduğunu görüyoruz. Ama kaya zemin olarak tabir ettiğimiz daha sert zeminlerde yıkımın çok daha az olduğunu görüyoruz. Tabi bu şu demek değil. Kaya olduğu zaman bina ayakta kalır ya da yumuşak zemin olduğu zaman bina yıkılır anlamında değerlendirilmesin. Sadece zemin koşullarına uygun üstyapı yapıldığı taktirde bir sıkıntı olmayacağını söyleyebiliriz. Ama benim kendi gözlemlerim özellikle Tunceli'de Atatürk Mahallesi veya merkezdeki gibi dere yataklarına ya da ince kum, çakıl içeren gevşek zeminlerde yer alan yapıların çok büyük ölçüde zarar gördüğü, binaların sağlam olmasına rağmen zemin koşullara dikkate alınmadığı için binalarda yan yatmalar ya da öne doğru devrilmeler görülüyor. Bunlar çok sağlam binalardı ama bu kadar kötü zemin koşullarında bir de mühendislik kurallarına uygun olmayan binalar yapıldığı zaman çok ciddi can kayıplarına yol açtığını görüyoruz. Buna ilişkin çok güzel bir örnek var elimizde. İkinci depremin merkez üssü diyebileceğimiz bir köyde neredeyse evlerin camları bile kırılmamış. Çünkü binalar gerekli mühendislik kurallarına uygun yapılmış. Fakat bu depremin merkez üssüne neredeyse 100 kilometre uzaklıkta olan Malatya ilinin en yeni yerleşim alanı, en iyi binalar, deprem şartlarına uygun şekilde yapıldığı iddia edilen binalarda çok ciddi zarar ve yıkımlar görüyoruz. Dolayısıyla Tunceli merkezine baktığımız zaman Atatürk Mahallesi oldukça gevşek zemine sahip. Özellikle yolun alt kısımları. Dereye yakın kısımlarında bazen dolgu zeminler olduğunu biliyoruz. Yapılan temel kazılarının aslında çok sığda kaldığını ve zemin içerisinde sıkıntıya sebebiyet verebilecek sıvılaşma gibi dezavantajlı oluşumların önlenmesi için herhangi bir girişimde bulunulmadığını, yani zeminden, temelden suyu uzaklaştırmak gibi bir mühendislik girişiminin Tunceli içerisinde yapıldığına ben çok şahit olmadım. Tunceli merkez dere yatağıdır. Çok ciddi gevşek zemine sahiptir. Burada yapılan binaların mühendislik kurallarına uygun olmaması durumunda yıkımın çok acı bir tablosuyla biz de herhangi bir deprem sırasında Yedisu, Ovacık, ya da Nazımiye veya Malatya fayının yaratacağı depremlerle biz bunlara şahitlik edeceğiz. Zeminin göreceli sağlam olduğu yerler Cumhuriyet Mahallesi'nin biraz daha üst kesimleri. Fakat buralarda da dediğim gibi çok ciddi mühendislik hatası varsa binalarda buradaki yıkım da yine kaçınılmaz olacaktır. Burada önemli olan zeminin ne kadar sağlam olduğu değil binanın zemine uygun yapılıp yapılmadığı, zemin koşulları dikkate alınmadan yapılacak bir üstyapı deprem sırasında mutlaka zarar görecektir" şeklinde konuştu.
DEPREME KARŞI DİRENÇLİ OLMAK İÇİN DİRENÇLİ YERLEŞİM YERLERİ YAPMAK LAZIM
Depreme karşı daha dirençli olmanın depreme dirençli yerleşim yerleri yapmaktan geçtiğine vurgu yapan Doç. Dr. Taylan Sançar, "Bunların iki adım var. Bir tanesi yeni yapılacak binaların ya da yeni yerleşime açılacak yerler üzerinde yapacağımız çalışmalar. Bir tanesi de mevcut binaların korunmasına yönelik çalışmalar. İlkine bakacak olursak çok ucuz maliyetlerle şehir içerisine ivme ölçerler kuruluyor. Farklı farkı yerlerde, farklı zemin koşullarına sahip binaların üzerine takılan ivme ölçerlerle birlik, ikilik, üçlük, beşlik, altılık depremde oradaki ivme değerini belirliyor. Bu ivme değerleri aslında inşaat mühendislerine nasıl bir bina yapmaları gerektiği konusunda önemli ipuçları sağlıyor. Genel standartlarda 0.3 civarı ivme dikkate alınır ama ikinci depremde 0.6 ivme ortaya çıktı. Dolayısıyla bu ivme değerleri de zemin koşullarına göre oldukça değişkenlik gösteriyor. Tunceli'de benim de yaşadığım bir bina vardı. Bu binanın altından su çıkıyordu. Bu suyu uzaklaştırmak için bir şekilde temel etrafında drenaj sistemleri gibi veya kolon, kirişi eksik yapılan, hatalı yapılan veya gerekli statik hesapları yapılmayan yerler incelenerek buralarda bina güçlendirilmesi veya zemini sudan korumak için gerekli mühendislik girişimlerinin yapılması meydana gelecek herhangi bir depremde yapıdaki hasarı engellemese de can kaybına sebebiyet verecek bir yıkımın ya da bir hasarın olmasının önüne geçecektir. Fakat bunun için de birazcık bilinçli bir şekilde hareket etmek gerekiyor. Hatalı binayı yapan bir mühendisten, müteahhitten binayı düzeltmek gibi bir hizmet almak bana çok akıllıca gelmiyor. Bunun için belediyenin bir takım koşulları yerine getirmiş firmaları belirlemesi, şehirde sadece bu tür firmaların çalışmasına izin vermesi; gerekirse bir yaptırım gibi uygulama yapması lazım. Bunun için de yerel yönetimlerin kamuda valiliğin, özel idarenin, belediyenin bir araya gelip burada ne tür kontroller yapılmalı, bu kontrolleri yapacak firmaların ya da mühendislerin özellikleri ne olmalı gibi bir takım kriterler belirleyip şehirde bu tür çalışmaların yapılmasını hızla başlatmaları gerekiyor" ifadelerini kullandı.
PÜTÜRGE VE ÇELİKHAN ARASI İYİ ÇALIŞILMALI
6 Şubat'ta meydana gelen ilk depremin Doğu Anadolu fay zonu üzerinde gerçekleştiğini hatırlatan Sançar, "Buranın yüzey kırığını haritalamak bizim için çok önemliydi. Çünkü yüzey kırığının Kuzeydoğu'da ulaştığı uç ile 2020 Elazığ depreminin güneybatısındaki uç arasındaki mesafeyi bilmek önemli. Eğer bu iki deprem arasında oluşan yüzey kırıkları birbiriyle örtüşüyorsa bu bölgede, Çelikhan ile Pütürge arasında büyük bir deprem olmayacağı anlamına geliyor. Ama yapılan bazı modelleme çalışmalarına göre 2020 depreminin yüzey kırığı ile 6 Şubat depremleriyle ilk deprem arasında yaklaşık 35-40 kilometrelik bir boşluk kaldı. Bu da en az 6.8 büyüklüğünde bir deprem üreteceği anlamına gelir. Ama bazı modelleme çalışmaları der ki 2020 depreminin olduğu yüzey kırığı ile 6 Şubatta meydana gelen ilk depremin yüzey kırığı neredeyse birbirine çok yakın bir konumdalar, neredeyse birleşti sayılırlar. Burada artık büyük deprem meydana gelmeyecek. Dolayısıyla bu tür model çalışmalarını biz arazide kontrol ettiğimiz zaman Mutlu'nun kuzeydoğusunda birkaç kilometre daha yüzey kırığının gittiğini biliyoruz. Ama daha kuzey taraflarında arazi koşulları bu çalışmaya izin vermediği için yüzey kırığının nereye kadar gittiği konusunda net veri toplayamadık. Bütün bunlar yine Pütürge ile Çelikhan 35-40 kilometrelik kesimin çok dikkatli bir şekilde yeniden çalışılması gerektiğinin altını çiziyor" dedi.
