İstedik ki Halit Refiğ'in ölümü dolayısıyla onun ve "hocası" Kemal Tahir'in görüşleri şöyle enine boyuna bir tartışılsın... Ne çare, Hadi Uluengin'den başka kimse aldırmadı, Atilla Dorsay da "eski küskünlüklerini" şöyle bir hatırlattı, o kadar.
Dünyanın en tatlı, en güzel insanlarından biri olan merhum Refiğ, bir "ulusal sinema" üretmek istiyor ve bunun "teorisini" de yapıyordu.
Bu sinema, Kemal Tahir'in ağır etkisiyle, Batı'dan farklı, hatta Batı'ya karşı olacaktı.
Ne çare, Refiğ, bu sinemayı araştırmakta "Yeşilçam koşullarından ve kalıplarından" kurtulamadı. Kurtulamazdı, çünkü hem bağımsız bir sermaye birikimi yoktu ortada, hem de çağdaş teknoloji. Türkiye geriydi, Yeşilçam da geriydi. Refiğ sonuçta "lumpenlerle iş yapmak" ve üretimini de lumpenlere seyrettirmek zorunda kaldı.
Dolayısıyla ortaya, ulusal olduğu söylenen çok iddialı ama kötü filmler çıktı. Bunlar, "şucu ya da bucu" oldukları ya da olmadıkları için değil, sinema sanatının evrensel ilkeleri ve ölçüleri açısından kötü filmlerdi. (Tıpkı "İslamcı sinema" denilen ürünlerin de kalitesiz oldukları gibi.)
Nitekim bu sinema da, Yeşilçam'la birlikte ortadan kalktı, kendine şimdi şimdi gelmeye başlayan, yeni yeni "rüştünü ispat eden" Türk sinemasının "prehistoria"sını, "tarih öncesini" oluşturdu.
Kemal Tahir'e gelince...
Tadına doyulmaz bir Türkçe ustası, inanılmaz derecede "lezzetli" bir kalemdir.
Her şeyden önce bize okullarda okutulmayan yakın tarihimizi öğretti, kökümüzün de Osmanlı olduğunu hatırlattı. (Ermeni meselesine, Kürt meselesine hemen hiç girmedi, o çağda giremezdi. Bir hiç yüzünden onu on iki sene hapis yatıran devlet, bu sefer kemiklerini sıyırırdı!...)
Fakat komünist eleştirmenler onu hep yerden yere vurdular, o da onları tabii...
Kemal Tahir, köylünün "azla yetinme alışkanlığına" güveniyor, bunu ileride kurulacak "yerli bir Türk sosyalizminin" temel taşı olarak görüyordu. Köylü ancak şehirliye "koşulduğu" sürece bir işe yarardı, bunun da en güzel kanıtı askerlik değil miydi?
Dolayısıyla, komünistlerin niçin onunla "papaz olduklarını" bir türlü anlayamadım kırk yıldır! Onlardan çok farklı bir şey söylemiyordu ki...
Kemal Tahir, köylü konusunda yanıldı. Köylü hep yoksul yaşamıştı ya, onun yoksulluğu "içselleştirerek" kabulleneceğini sandı. Bunu bir "meziyet" olarak gördü.
Türk köylüsü, tam tersine, "kapitalizmi sevdiğini" kanıtlamıştır!
İşçi de köylü de, sınıfına sıkıştırılıp dondurulmak değil, tam tersine sınıf değiştirmek, hatta ne pahasına olursa olsun sınıf değiştirmek istiyor. Ne kadar ahlasa da vahlasa da, kapitalizmin bencil çıkarcılığını, altta kalanın canı çıksın mantığını kabul ediyor. Serbestlik seviyor. Bu kavgada çoğunun kaybedeceğini, azının paçayı kurtaracağını da görüyor ama itiraz etmiyor. Yoksulluktan "illallah" dedi, hiçkimse onu, insanları "yoklukta ve yoksullukta eşitleyen sola" yatıramaz...
Ama bunun ipuçları vardı... Köylünün oylarını neredeyse "blok halinde" Serbest Fırka'ya, DP'ye, AP'ye yağdırması gözünü açmalıydı... Kemal Tahir, köylünün "Kemalizm'e" tepki gösterdiğini gördü, "İslam faktörünü" de gördü ama sola kayacağını sandı. Ne de olsa, gençliğinde edindiği Marksist dünya görüşü basiretini bağlıyordu...
Kemal Tahir'in "kerim devlet" görüşüne uygun olarak geliştirdiği bir tür "Osmanlı sosyalizmi" nanaydır, nanay...
Türkiye, Kemal Tahir ve birçoklarının (ve bu arada karınca kararınca bu naçiz yazarınızın da) işaret ettiği şekilde bir tür "Neo Osmanlı" kimliğiyle, ama dünyaya eklemlenmiş olarak yürüyüp gidecektir.
Türkiye, kendini tanımış, daha doğrusu kendini "hatırlamış", sorunlarını çözme yolunda epey adım atmıştır.
Onların sandığı şekilde ve yönde olmasa bile, bu dönüşümün temellerini atan Kemal Tahir ve Halit Refiğ gibi sanatçılara çok şey borçluyuz.
Bugünkü "iklimde" yazsalar, bugünkü teknoloji ve olanaklarla film yapsalar kimbilir neler üretirlerdi neler...