Modern Azerbaycan'ı 1900'lerin başından beri meşgul eden kritik üç mesele Çarlık Rusyası'nın yıkılmasıyla başladı. 1918'de Çarlık İmparatorluğu'nun çöküşünün ortasında Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan bağımsızlıklarını ilan etti.
Daha sonra Ermenistan ve Azerbaycan etnik açıdan karışık Nahçıvan, Zengezur ve Karabağ üzerinde savaşa girişti. SSCB döneminde nüfusunun büyük çoğunluğu Müslüman Türk olan bu bölgelerden Nahçıvan ve Karabağ özerk bölge olarak Azerbaycan'a verilirken Zengezur bölgesi Ermenistan'a dâhil edildi.
Nahçıvan, SSCB'nin yıkılmasından sonra 30 Ağustos 1991'de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan'a katıldı. Zengezur ise hâlâ Ermenistan'ın elinde.
Karabağ'a gelince... Sovyetler başlangıçta Karabağ'ı yeni Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne vermeye karar verdi. Ancak milliyetler komiseri Joseph Stalin, Karabağ'ı Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti sınırları içinde özerk bir bölge olarak tanımlayarak kararı tersine çevirdi.
Sovyetler'in çökmesine yakın dönemde Şubat 1988'de Ermenistan ve Azerbaycan arasında başlayan Birinci Karabağ Savaşı Mayıs 1994'e kadar sürdü. Altı yıl süren acımasız savaşta Batılı ülkelerin desteğini alan Ermeniler, Dağlık Karabağ dışındaki 7 Azerbaycan vilayetini de ele geçirerek modern tarihteki en büyük soykırım ve etnik temizlik harekâtlarından birine imza attı.

***

Dünyanın seyrettiği soykırımda on binlerce Azerbaycanlıyı katliamlardan geçiren Ermenistan ele geçirdiği topraklardaki 1 milyon 100 bine yakın Azerbaycanlıyı da yurtlarından sürdü.
Tarihe kazınan en acıklı katliam ise 26 Şubat 1992'de Hocalı kasabasında yaşandı. Ermenistan ordusu 106'sı kadın ve 83'ü çocuk toplam 613 Azerbaycan Türk'ünü hunharca katletti.
1994'teki ateşkesten sonra Karabağ anlaşmazlığı 'dondurulmuş bir çatışma' olarak ortaya çıktı ve Batılı ülkeler nedeniyle 30 yıl sürüncemede bırakıldı.
27 Eylül ila 10 Kasım 2020 tarihleri arasında 44 gün süren İkinci Karabağ Savaşı'nda Azerbaycan ordusu tarih yazarak işgal atındaki topraklarını kurtardı. Hankendi ve çevresindeki 120 bin Ermeni'nin Ermenistan ile bağı tamamen kesildi.
Varılan anlaşma sonucu Karabağ'ın Azerbaycan toprağı olduğu ve Karabağ'da kalan Ermenilerin de Azerbaycan vatandaşı olduğu kabul edildi.
Fakat masada imza attığı anlaşmayı hazmetmekte zorlanan Erivan yönetimi adeta terör örgütlerini aratmayan bir provokasyon içine girdi. Ermenistan hukuk ve anlaşma tanımaz bir devlet olduğunu ateşkesi ihlal ederek, mayınlar döşeyerek, militanları silahlandırarak ve mayınlar patlatarak gösterdi. Nitekim 19 Eylül'de Hocavend'de yola döşenen mayınların patlaması sonucu 7 Azerbaycanlı görevli şehit oldu.

***

Bardağı taşıran bu olaydan sonra Azerbaycan, Karabağ'daki Ermeni militanlara karşı aynı gün antiterör operasyonu başlattı. Bu tanımlama, Ermenistan ordusunun terör örgütü olarak nitelendirilmesi açısından da son derece önemliydi.
Ayrıca Azerbaycan'ın Ermenistan-ABD ortak tatbikatı Eagle-Partner 2023'ün son günü bu operasyonu başlatması hem Batı'ya hem de Ermenistan'ın güvendiği ülkelere de ciddi bir mesajdı.
Nitekim Azerbaycan'ın sergilediği siyasi ve askeri kararlılık karşısında Karabağ'daki Ermeni birlikler 24 saat sonra teslim bayrağını çekti ve Erivan, Bakü'nün bütün taleplerini kabul etmek zorunda kaldı.
Yani Karabağ artık Ermenistan tarafından da resmen Azerbaycan toprağı olarak tanınacak. Bu tablo, her açıdan İkinci Karabağ Zaferi'dir. Ertelenen işin üzerine kar yağmadan meselenin tamamen halledilmesidir.
Böylece Nahçıvan'dan sonra Karabağ da Azerbaycan'a kavuştu. Şimdi gözler Zengezur'a çevrilecek. Bu siyasi kararlılık ve askeri dirayet devam ettikçe Zengezur'un bir asrı geçen anavatan hasretinin de kısa sürede sona ermesi hem değişen bölgesel ve küresel konjonktür hem de jeopolitik determinizm açısından kaçınılmaz görünüyor.