'Kuruluş Osman' ve 'Diriliş Ertuğrul' dizileriyle adını dört kıtaya duyuran Bilecik Söğüt'teki 'Kuyulu Mescit'te bugünlerde hummalı bir çalışma yürütülüyor. Ne zaman yaptırıldığına dair kesin bir bilgi olmadığı için girişinde inşa tarihi olarak '1281'den önce' diye yazılan mescidin iki özelliği bulunuyor. Ertuğrul Gazi mescidi her ne kadar bazı kayıtlarda 'Osmanlı Devleti'nin ilk eseri' olarak geçse de Osmanlı Devleti kurulmadan önce inşa edildiği için 'Kayı'ların ilk mescidi' ya da 'Kayı'ların ilk eseri' olarak biliniyor. Mescidin ikinci özelliği ise mescide sonradan eklenen giriş bölümü. Sultan İkinci Abdülhamid Han 1902 yılında mescidin ana girişine sonradan ekleme yaptırıyor.
Dolayısıyla 'Kayı'ların ilk eseri' ve 'Osmanlı'nın son eseri'nin ikisinin bir arada olduğu eşsiz bir eser olarak karşımıza çıkıyor. Bursa Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından yürütülen restorasyan çalışmaları yaklaşık iki haftadır sürüyor. Mescidle birlikte çevre düzenlemesinin yapılacağı yenileme çalışmalarının yaklaşık 10 ay süreceği belirtildi. Büyük bir titizlikle yürütülen yenileme çalışmalarıyla yüzyıllardır ayakta duran mescidin tuğlaları da günyüzüne çıkmış oldu. Halen ilk günkü gibi sağlam görünen ve duvar kalınlığı 50 santimetreyi bulan mescide gelen ziyaretçiler ise çalışmaların bir an önce tamamlanmasını istiyorlar.
Ertuğrul Gazi'nin 400 çadırla geldiği Söğüt'te ibadet yeri ihtiyacı olmasından dolayı Ertuğrul Gazi tarafından 1260'lı yıllarda 40 kişilik mescit inşa ettirildi. Ertuğrul Gazi rivayete göre mescidi yapmak için gayrimüslim bir vatandaştan arsasını satın aldı. Ancak gayrimüslimler Türklerin bölgeye gelmesinden rahatsız oldular ve Ertuğrul Gaziyi ve obasını bölgeden gönderebilmek için su ihtiyaçlarını karşıladıkları dereyi zehirlediler.
Ertuğrul Gazi zehirlenen dereye çare bulmak için uğraşırken rüyasında mescidin yanında bulunan ağaçların büyüdüığünü görünce orayı kimseye söylemeden kazıyor. Yaklaşık 10 metre derinliğindeki kuyudaki temiz suyu bulan Ertuğrul Gazi, hem gayrimüslimlere hem de obasına suyu kullanabileceklerini söylüyor.
Hergün bölgede yaşayan yaşlı Rumlara su götüren Ertuğrul Gazi'nin gayri müslim mahallesine neden mescit yaptırdığı sonradan anlaşılıyor. Ertuğrul Gazi'ye arsayı satan gayri müslimin annesi ve babası ile birlikte 54 gayri müslim Müslüman oluyor.
Ertuğrul Gazi mescidi, 1402 yılından 1902 yılına kadar eski yapısına uygun olmayan bir şekilde birkaç kez onarıldı. Sultan 2.Abdülhamid Han döneminde ise aslını uygun bir şekilde restore edildi.
Ancak mescidin girişindeki asırlardır kayıp olan kuyu, 12 yıl öncesine kadar bulunamadı. Bursa Vakıflar Bölge Müdürlüğü, 2011 yılında restorasyon çalışmaları sırasında tesadüfen kuyuyu buldu. Yunan işgalinde büyük tahribata uğrayan mescitteki kuyunun bulunmasıyla birlikte turistlerin mescide olan ilgisi de arttı. Ertuğrul Gazi mescidinde her 100 cuma namazı sonrası toy geleneği olarak turistlere etli bulgur pilavı ikram ediliyor.
