465 (1073) veya 466 (1074) yılında Bağdat'ta doğdu. Dedelerinden biri çuval (جوالق, çoğulu جواليق) yapımı veya satımı ile meşgul olduğundan "Cevâlîkī" nisbesini almıştır. İbnü'l-Cevâlîkī diye de anılır. Çok genç yaştan itibaren ilim meclislerine devam ederek Arap dili ve edebiyatı ile dinî ilimleri öğrenmiş ve geniş bir kültüre sahip olmuştur. Hocaları arasında Ebû Tâhir b. Ebü's-Sakr el-Enbârî, İbnü't-Tuyûrî ve kendisinden on yedi yıl boyunca edebî ilimlere dair dersler aldığı Nizâmiye Medresesi müderrisi olan Hatîb et-Tebrîzî gibi âlimler bulunmaktadır. Cevâlîkī de hocası Tebrîzî'nin ikinci halefi olarak Nizâmiye Medresesi'nde müderrislik yapmıştır. Burada başta kendisi gibi dil ve edebiyat âlimi olan oğlu İsmâil b. Mevhûb olmak üzere Sem'ânî, İbnü'l-Enbârî ve Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzî gibi meşhur simalar ona talebelik etmiştir. Ahlâkî faziletleri ve ilmi sayesinde Abbâsî halifelerinin ve özellikle Muktefî-Liemrillâh'ın (1136-1160) yakın ilgi ve iltifatına mazhar olan ve onun imamlığını yapan Cevâlîkī, 15 Muharrem 540 (8 Temmuz 1145) tarihinde Bağdat'ta vefat etti. Bazı kaynaklarda 539'da öldüğü kaydedilmektedir.
Cevâlîkī Hanbelî mezhebine mensuptu. Dil konusunda Basra okulunun görüşlerini benimsemekle beraber bazı meselelerde Kûfe dilcileri gibi düşündüğü görülmektedir. Arap dili ve edebiyatı yanında dinî ilimlerde de devrinin otoritesiydi. Bağdat'ın hatta bütün Irak bölgesinin kendisiyle iftihar ettiği alçak gönüllü, şahsiyet sahibi, dindar ve sevilen bir ilim adamı, aynı zamanda yazısı çok güzel bir müstensih olarak tanınmıştır. İstinsah ettiği eserleri yüksek fiyatlarla elde edebilmek için birçok kimse birbiriyle rekabet etmiştir. Herhangi bir konuda inceleme yapmadan fikir beyan etmez ve bilmediği bir mesele sorulduğunda bilmediğini rahatlıkla söylerdi.
Eserleri. 1. el-Muʿarreb* mine'l-kelâmi'l-aʿcemî ʿalâ hurûfi'l-muʿcem. Arapça'ya başka dillerden giren ve Kur'ân-ı Kerîm ile hadislerde, ayrıca şiir vb. yerlerde kullanılan Arapçalaşmış kelimeleri ihtiva eden alfabetik bir eser olup Edward Sachau (Leipzig 1867), Ahmed Muhammed Şâkir (Kahire 1361/1942, 1389/1969) ve F. Abdurrahman (Dımaşk 1990) tarafından yapılmış üç ayrı neşri vardır. 2. Kitâbü Tekmileti Islâhı mâ tagletu fîhi'l-ʿâmme. Bazı kaynaklarda et-Tekmile fîmâ yelhanü (telhanü) fîhi'l-ʿâmme ve Tetimmetü Dürreti'l-gavvâs adlarıyla da zikredilen bu eser, Harîrî'nin (ö. 516/1122) Arapça'da halkın yaptığı dil yanlışlarına dair Dürretü'l-gavvâs adlı kitabına zeyil mahiyetinde kaleme alınmıştır. Hartwig Derenbourg tarafından yayımlanan eseri (Morgenländische Forschungen, Leipzig 1875, s. 107-166) daha sonra 1355 (1936) yılında İzzeddin et-Tenûhî Dımaşk'ta neşretmiştir (MMİADm., XIV/5-6, s. 163-226). 3. İhtisâru (Muhtasaru) Şerhi Emsileti Sîbeveyhi. Sîbeveyhi'nin el-Kitâb'ında örnek olarak verilen kelimeleri (emsile) açıklamak maksadıyla Ebü'l-Feth Muhammed b. Îsâ el-Attâr'ın (ö. 400/1010) yazdığı şerhin Cevâlîkī tarafından yapılmış bir özetidir. Sâbir Bekr Ebü's-Suûd tarafından neşredilen (Asyût 1979) bu eserle müellifi ve yazma nüshaları hakkında Def'ullah Abdullah Süleyman, tahlilî bir tanıtma yazısı yayımlamıştır (ed-Dâre, s. 71-98). 4. Şerhu Edebi'l-kâtib. İbn Kuteybe'nin Edebü'l-kâtib'inin şerhi olan eser Kahire'de yayımlanmıştır (1350/1931). 5. Mâ câʾe ʿalâ feʿaltü ve efʿaltü bi-maʿnen vâhid. Bir sözlük çalışması olan bu eserinde Cevâlîkī, sülâsîleri ve if'âl babına nakledilmiş şekilleri aynı mânada kullanılan kelimeleri tesbit etmiştir. Alfabetik olarak tertip edilen eseri Mâcid ez-Zehebî açıklama ve notlar ilâve ederek neşretmiştir (Dımaşk 1982). 6. Şerhu Maksûreti İbn Düreyd el-Ezdî. Arap dil âlimi İbn Düreyd'in (ö. 321/933) el-Maksûre adlı meşhur manzumesinin şerhi olup Köprülü Kütüphanesi'nde bir nüshası bulunmaktadır (Brockelmann, GAL [Ar.], II, 180). 7. el-Muhtasar fi'n-nahv. Nahve dair olan bu eserin Muharrem Çelebi tarafından yüksek lisans çalışması olarak edisyon kritiği yapılmıştır (Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İhtisas Bölümü, 1970). Eserin Köprülü (nr. 1501) ve Meşhed kütüphanelerinde (nr. 11/16, 50) birer nüshası bulunmaktadır. 8. Muhtasaru Sıhâhi'l-luga. Cevherî'nin eṣ-Ṣıḥâḥ adıyla tanınan meşhur lugatının muhtasarı olup bir nüshası Leiden Üniversitesi Kütüphanesi'ndedir (Sezgin, GAS, VIII, 218).
Cevâlîkī'nin bunlardan başka kaynaklarda Galatü'd-duʿafâʾ mine'l-fukahâʾ ve Halife Muktefî adına yazdığı Kitâbü'l-ʿArûz adlı eserlerinin de olduğu kaydedilmektedir.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi