540 civarında (1145-46) doğdu. Mağrib'deki Berberî kabilelerinden Cezûle'ye mensuptur. Dil ve gramer alanındaki ilk tahsilini Merakeş'te yaptı. Hac vazifesini ifa ettikten sonra Kahire'ye gitti. Orada Abdullah b. Berrî'den Ebü'l-Kāsım ez-Zeccâcî'nin el-Cümel adlı eserini okudu ve meşhur el-Mukaddime'sini burada yazdı. Ebû Muhammed b. Ubeydullah'tan Sahîh-i Buhârî'yi okudu. Ayrıca meşhur fakih Ebü'l-Mansûr Zâfir el-Hüseynî'den de usûl-i fıkıh ve Mâlikî fıkhını tahsil etti. Kahire'de iken maddî sıkıntı içinde olması sebebiyle civar köylerden birinde imamlık yaparak öğrenimini tamamladı. Daha sonra Mağrib'e döndü. Bir süre Bicâye'de kalıp Arap grameri üzerinde çalıştı. Oradan Endülüs'e geçerek Meriye'de (Almeria) öğretimle meşgul oldu. Cezûlî, talebeliğinde olduğu gibi Meriyye'de hocalık yaptığı sırada da maddî sıkıntı içindeydi. Nitekim daha Kahire'de iken İbn Berrî'den okuduğu ve onun ta'lîkāt*ını ihtiva eden İbnü's-Serrâc'ın el-Usûl'ünün bir nüshasını bu şehirde aldığı borç karşılığında rehin bırakmıştı. Kendisinden borç aldığı kişi Cezûlî'nin durumunu o yerin en büyük zâhidi olan Ebü'l-Abbas el-Mağribî'ye bildirdi; o da devrin Muvahhidler sultanından Cezûlî'nin himaye edilmesini istedi. Bunun üzerine sultan onu hem Merakeş'teki büyük caminin hatipliğiyle, hem de kadı ve valileri teftişle görevlendirdi. Üstün ahlâk ve faziletiyle tanınan Cezûlî, Merakeş yakınında Azemmûr'da (veya Heskûre'de) vefat etti. Ölüm tarihi olarak kaynaklarda 606 (1209), 610 (1213) ve 616 (1219) yılları da verilmektedir.
Cezûlî'nin yetiştirdiği önemli simalar arasında, Arap gramerine dair ilk elfiyye*yi kaleme alan İbn Mu'tî, el-Mukaddime'sine şerh yazan Ömer b. Muhammed eş-Şelevbînî ve nahiv âlimi Ebû Abdullah b. Muhammed b. Kāsım b. Mendâs zikredilebilir.
Eserleri. 1. el-Mukaddime. el-Mukaddimetü'l-Cezûliyye, el-Kānûn ve el-İʿtimâd adlarıyla da bilinen eser, ders sırasında Cezûlî ve arkadaşlarının hocaları İbn Berrî'ye sordukları soruların cevaplarından ibarettir. Bu sebeple eserin esas müellifinin kendisi olmadığını bizzat Cezûlî'nin de belirttiği söylenmektedir. Konular örneklerle açıklanmayıp çok veciz olarak ele alındığı ve anlaşılması güç olduğu için eser önce bizzat Cezûlî tarafından Şerhu'l-Mukaddimeti'l-Cezûliyye adıyla şerhedilmiştir. Talebelerinden Şelevbînî ve başkalarının da eser üzerinde şerhleri vardır. Pratikte pek faydalı olmamasına rağmen büyük rağbet görmüş olan el-Mukaddime şerhlerinin pek çok nüshası Escurial Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (GAL, I, 376). 2. Şerhu Kasîdeti Bânet Süʿâd. Sahâbî şair Kâ'b b. Züheyr'in Bânet Süʿâd adlı kasidesinin şerhi olup M. R. Basset tarafından Fransızca tercümesiyle beraber yayımlanmıştır (Cezayir 1910-1911). Cezûlî'nin kaynaklarda zikredilen diğer eserleri de şunlardır: Şerhu Usûli İbni's-Serrâc (İbnü's-Serrâc'ın gramere dair el-Usûl'ünün şerhidir); Emâlî fi'n-nahv; Muhtasarü'l-Fesr (İbn Cinnî'nin Mütenebbî divanının şerhine dair el-Fesr adlı eserinin muhtasarıdır); Şerhu'l-Îżâḥ (Ebû Ali el-Fârisî'nin Arap gramerine dair el-Îżâḥ adlı eserinin şerhidir). Cezûlî, Ebü'l-Kāsım ez-Zeccâcî'nin el-Cümel fi'n-nahv adlı eserine de bir hâşiye yazmıştır (Keşfü'ẓ-ẓunûn, I, 605).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi