Gıtrîf b. Atâ kimdir ?

Halife Hâdî-İlelhak ve Hârûnürreşîd'in annesi Hayzürân'ın kardeşi olup Yemen'in Cüreş şehrine ve Kinde kabilesine mensup bir kişinin kölesi olduğu için Cüreşî ve Kindî nisbeleriyle anılır. Târîḫu Buḫârâ'nın Arapça metninde babası yanlışlıkla Yemen meliki olarak gösterilir (s. 59). Efendisi tarafından âzat edildikten sonra Hayzürân'ın yanına gitti ve onun ricasıyla Halife Hâdî-İlelhak tarafından Yemen valiliğine tayin edildi (170/786-87). Daha sonra Hârûnürreşîd döneminde Abbas b. Ca'fer'in yerine Horasan, Sîstan ve Cürcân valiliğine getirildi (175/791-92); iki yıl sonra da bu görevini Arûs lakabıyla tanınan Hamza b. Mâlik el-Huzâî'ye devretti. Valiliği sırasında Buhara'da oturup Mâverâünnehir'de meydana gelen olaylarla yakından ilgilendi. 175'te (791-92) Amr (Ömer) b. Cemîl kumandasındaki bir askerî birliği Karluk hükümdarına karşı Fergana üzerine gönderdi. Nâibi Dâvûd b. Yezîd b. Hâtim'i de Sîstan'da isyan eden Hâricî Hudayn el-Ûkī'ye karşı sevketti. Gıtrîf b. Atâ'nın ölüm tarihiyle ilgili olarak kaynaklarda bilgi yoktur.

Gıtrîf'in valiliği döneminde gerçekleştirdiği en önemli işlerden biri de halkın gıtrîfî dediği yeni bir dirhem (el-fiḍḍatü'l-gıtrîfiyye) bastırmasıdır. Buhara'da önceleri Buhar-hudâtlar'ın (Buhara hâkimi) bastırdığı sikkeler kullanılıyordu. Daha sonra onun yerini büyük ölçüde Hârizm dirhemi almıştı. Şehrin ileri gelenleri Gıtrîf b. Atâ'ya başvurup sadece Buhara'da kullanılmak üzere sikke bastırmasını istediler. Gıtrîf bu teklifi kabul etti ve Kasr-ı Mâhak'ta altın, gümüş, kurşun, kalay, demir ve bakır karışımından sikke darbettirmeye başladı. Eski dirhemler saf gümüştendi. Gıtrîfî dirhemlerdeki gümüş oranı diğer mağşûş sikkelerden daha fazla olmakla beraber bunlar siyah renkte olduğu için halkın hoşuna gitmedi. Fakat tedavüle konuldu ve 6 gıtrîfî dirhemin saf gümüşten yapılan 1 dirheme eşit olduğu belirtildi. Gıtrîfî dirhem haraç ödenirken bu rayiç üzerinden geçerli olacaktı. Buhara ve yöresinin haracı o sırada 200.000 dirhem civarındaydı. Nerşahî, bunun yeni para ile karşılığını 1.068.567 gıtrîfî dirhem olarak vermektedir (Târîḫu Buḫârâ, s. 61). Barthold, bu rakamın doğrusunun 1.168.567 olduğunu ve metinde 100 rakamının karşılığı olan Farsça "sad" kelimesinin hazfedildiğini söyler (Türkistan, s. 221). Makdisî, Buhara haracının 1.166.897 gıtrîfî dirhem tuttuğunu ve bu dirhemin Heytal bölgesinde tedavülde bulunduğunu belirtirken (Aḥsenü't-teḳāsîm, s. 340) İbn Havkal gıtrîfî dirhemlerin sadece Buhara'da ve Mâverâünnehir'in bazı şehirlerinde geçerli olduğunu kaydeder (Ṣûretü'l-arż, s. 490).

Nerşahî, gıtrîfî dirhemin zamanla değer kazandığını ve saf gümüş dirheme eşit hale geldiğini söyler (Târîḫu Buḫârâ, s. 61). 522'de (1128) 100 saf gümüş dirhem 70 gıtrîfî dirheme, altın miskal de 7,5 gıtrîfî dirheme eşitti.

Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi