25 Zilkade 265'te (19 Temmuz 879) Bağdat'ta doğdu. Arap asıllı olmayan İbn Kāni', Ümeyyeoğulları'ndan İbn Ebü'ş-Şevârib diye tanınan bir kadı ailesinin âzatlısı olması sebebiyle Ümevî nisbesiyle de anılır. On bir yaşından itibaren hadis meclislerinde bulundu. Bağdat'ta yetişmekle beraber tahsil amacıyla Kûfe, Basra, Vâsıt ve Tüster'e seyahatler yaptı. Hâris b. Ebû Üsâme, İbrâhim b. İshak el-Harbî, Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, Mutayyen, İbn Cerîr et-Taberî ve Ebü'l-Kāsım el-Begavî gibi âlimlerden hadis öğrendi. Ebû Bekir el-Cessâs, Ebü'l-Hasan İbnü'l-Furât, Dârekutnî, Hâkim en-Nîsâbûrî, İbn Şâzân el-Bağdâdî, Ebü'l-Hasan Ali b. Ahmed el-Hammâmî ve Ebü'l-Kāsım Abdülmelik b. Muhammed b. Bişrân onun talebelerinden bazılarıdır.
Berkānî ve İbn Hazm İbn Kāni'in zayıf olduğunu, Dârekutnî de hıfzı kuvvetli sayılmakla birlikte hatasında ısrar ettiğini söylerken başta Hatîb el-Bağdâdî olmak üzere İbnü'l-Cevzî, Zehebî, Ebü'l-Fidâ İbn Kesîr ve İbn Hacer el-Askalânî gibi hadis otoriteleri onu güvenilir kabul etmişlerdir. Hanefî mezhebine mensup olan İbn Kāni' bir ara kadılık yaptı ve ömrünün son iki yılında unutkanlığı sebebiyle bildiklerini karıştırır oldu. 7 Şevval 351 (8 Kasım 962) tarihinde Bağdat'ta vefat etti. 354 (965) yılında öldüğü de söylenmiştir. Kendisinden sekiz yaş küçük olan kardeşi Ahmed b. Kāni' de kadılık yapmış bir fıkıh âlimidir.
Eserleri. 1. Muʿcemü'ṣ-ṣaḥâbe. Sahâbî olan veya sahâbî olduğu şüpheli görülen 1185 (1226) kişiye alfabetik sıraya göre yer verilen eser 2233 rivayet ihtiva etmekte olup bunların yaklaşık yarısı Kütüb-i Sitte'de bulunmayan sahih, hasen, zayıf ve çok zayıf hadis ve haberlerdir. İbn Fethûn el-Endelüsî (ö. 519/1125), eser üzerinde el-İʿlâm ve't-taʿrîf bimâ li'bn Ḳāniʿ fî Muʿcemihî mine'l-evhâm ve't-taṣḥîf adıyla bir çalışma yapmıştır. Muʿcemü'ṣ-ṣaḥâbe, Ebû Abdurrahman Salâh b. Sâlim el-Musarrâtî (I-III, Medine 1418/1997) ve Halil İbrahim Kutlay ile (ilk dokuz cilt) Hamdî ed-Demürdaş Muhammed tarafından yayımlanmıştır (I-XV, Mekke 1418/1998). 2. el-Fevâʾid. Öğrencisi İbn Şâzân el-Bağdâdî'nin rivayet ettiği eserin eksik bir nüshası Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'dedir (Hadis, nr. 297, vr. 151a-168b). 3. Cüzʾ min ḥadîs̱i Ebî ʿUbeyde Müccâʿa b. Zübeyr. Tebeu't-tâbiîn muhaddislerinden Müccâa b. Zübeyr tarafından rivayet edilen elli bir hadisi ihtiva eden eserin bir nüshası Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de kayıtlıdır (Mecmua, nr. 35, vr. 68a-74a). 4. Cüzʾ fîhi ḥadîs̱ü İbn Ḳāniʿ ʿan şüyûḫihî. On altı hadisi ihtiva eden cüzün bir nüshası Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'dedir (Mecmua, nr. 118, vr. 73a-74b). İbn Kāni'in kaynaklarda zikredilen diğer eserleri de şunlardır: es-Sünen ʿan Ehli'l-beyt, Feżâʾilü'l-Ḳurʾân, Kitâbü'l-Vefeyât, Kitâbü't-Târîḫ, Kitâbü Yevm ve leyle.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi