26 Receb 558'de (30 Haziran 1163) Vâsıt'ta doğdu; Şâfiî olan babası ilim ve fazilet sahibi bir kimse idi. İbnü'd-Dübeysî (Debîsî) künyesiyle anılmasının sebebi, büyük dedesi Ali b. Haccâc'ın Nehrevan'ın Debîsa köyünden çıkmasıdır. Bazı kaynaklar, onun ailesinin aslen Vâsıt şehrinin kurucusu Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî'ye mensup olduğunu, bazıları ise Luristan bölgesindeki Gence'den geldiğini söylemektedir. İbnü'd-Dübeysî Kur'ân-ı Kerîm'i ezberledikten sonra Bâkıllânî, Süleyman el-Ukberî ve İbn Abdüssemî' gibi kıraat âlimlerinden kırâat-i seb'a ve kırâat-i aşereyi öğrendi. Hibetullah b. Kassâm, Ebû Alâ b. Ali, Muhammed el-Kettânî, Ali el-Âmidî, Abdülmün'im el-Furâvî ve İbn Taberzed'den hadis okudu ve hadisleri senedleriyle birlikte ezberledi. Mahmûd b. Mübârek el-Vâsıtî'nin fıkıh, usul ve kelâm derslerine devam etti. Öğrenimini tamamladığı zaman özellikle hadis, tarih ve ensâb sahalarında üstün bir seviyeye ulaşmıştı.
Hac vesilesiyle Mekke ve Medine'ye giden İbnü'd-Dübeysî Irak'ın birçok şehrini gezmiş ve bu arada Erbil'de tarihçi İbnü'l-Müstevfî ile görüşmüştür. İbnü'l-Müstevfî ondan hadis rivayet ettiği gibi Târîḫu Erbil adlı kitabında hal tercümesini de vermiştir (I, 194-195). Daha sonra Bağdat'a yerleşen İbnü'd-Dübeysî kādılkudâta bağlı şühûdü'l-hâl heyeti içerisinde yer aldı; Nizâmiye medreselerine ait vakıfların nâzırlık görevi de uhdesine tevdi edilmişti. Bir süre sonra görevlerinden ayrılarak hadis ve kıraat okutmaya başladı. Kendisinden aynı zamanda hocaları olan Ahmed b. Târık ve İbn Abdüssemî' rivayette bulunmuş, İbnü'n-Neccâr el-Bağdâdî, Ebû Bekir İbn Nukta, Ebû Abdullah el-Birzâlî, Cemâleddin eş-Şerîşî ve İbnü's-Sâî gibi âlimler de hadis okumuşlardır. İyi ahlâklı, güvenilir, hoşsohbet, dindar kişiliğiyle tanınan ve aynı zamanda edip ve şair olan İbnü'd-Dübeysî 8 Rebîülâhir 637 (7 Kasım 1239) tarihinde vefat etti.
Eserleri. Ẕeylü Târîḫi Medîneti's-selâm Baġdâd. Abdülkerim b. Muhammed es-Sem'ânî'nin, Hatîb el-Bağdâdî'nin Târîḫu Baġdâd'ına yazdığı zeylin devamı olmak üzere kaleme alınmıştır. 562-621 (1167-1224) yılları arasını kapsayan esere geleneksel plan uygulanarak Bağdat'la herhangi bir şekilde alâkası bulunan önemli kişilerin, halife, veliaht, vezir, vali, nakib, kadı, hatip, fakih, hadis râvisi, kāri, edip, şair, sûfî, tabip ve eczacıların hal tercümeleri verilmiştir. Sem'ânî'nin eserinde bulunmayan bazı şahısların da eklendiği kitap alfabetik düzenle hazırlanmış, ancak başlangıcı Muhammed ve arkasından Ahmed adlarıyla yapılmıştır. Kısaca verilen biyografik bilgilerden sonra her şahıstan senedleriyle birlikte bir hadis yahut bir hikâye veya bir şiir rivayet edilmiş, daha sonra da doğum ve ölüm tarihleri kaydedilmiştir. Biyografilerde şahsın soyu, memleketi, Bağdat'la ilgisi, öğrenim hayatı, eserleri ve eğer varsa müellifle alâkası gibi bilgiler yer almaktadır. İbnü'd-Dübeysî'nin yaşadığı devri ve şahsen müşahede ettiği olayları da anlatan kitap, sadece şahıslarla ilgili olmayıp VI. (XII.) yüzyılın ikinci yarısındaki Bağdat'ın topografyası, mahalleleri, caddeleri, sokakları, medreseleri ve sarayları hakkında da bilgiler veren bir ana kaynak niteliğindedir. Ayrıca Abbâsî Devleti'nin son asırlarındaki idarî, adlî teşkilâtları ve yargı işleri konusunda da önem taşır. İbnü'd-Dübeysî'nin eserini hazırlarken dayandığı kaynaklar sırasıyla bizzat şahıslardan derlediği bilgiler, ilim erbabından aldığı icâzetler ve diğer âlimlerle yaptığı haberleşme ve yazışmalardır. Bu arada mu'cemü'ş-şüyûh, tabakat, tercüme-i hâl ve tarih kitapları ile bazı âlimlerin hâtıra ve mülâhazalarını yazdıkları evraktan da faydalanmıştır. Yâkūt el-Hamevî ile (ö. 626/1229) İbn Nukta'nın (ö. 629/1232) eserden istifade etmiş olmaları İbnü'd-Dübeysî'nin bu kitabı erken bir dönemde bitirdiğini göstermektedir. Zehebî ve İbn Hacer el-Askalânî gibi tarihçiler eseri övgüyle anmışlardır. İbnü'n-Neccâr, Münzirî, İbnü'ş-Şa''âr, İbnü's-Sâî, İbn Hallikân ve İbnü'l-Fuvatî kitaptan faydalanan müelliflerin başında gelmektedir. Eser Beşşâr Avvâd Ma'rûf tarafından yayımlanmıştır (I-II, Bağdad 1974, 1979). Zehebî'nin el-Muḫtaṣarü'l-muḥtâc min Târîḫi İbni'd-Dübeys̱î adıyla yaptığı çalışmayı Mustafa Cevâd neşretmiş (I-III, Bağdad 1951, 1963, 1977), bu muhtasarın Beyrut'ta da bir neşri yapılmıştır (1405/1985). İbnü'd-Dübeysî ayrıca Vâsıt'ta yetişen meşhur şahsiyetlere dair Târîḫu Vâsıṭ, kendi hocaları hakkında Muʿcemü'ş-şüyûḫ ve hocası İbn Taberzed'in hocalarıyla ilgili olarak Muʿcemü şüyûḫi İbn Ṭaberzed adlı eserleri kaleme almıştır.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi