100 (718-19) yılından sonra dünyaya geldi. İbnü'l-Cezerî, 130'da (747-48) doğduğunu söylüyorsa da (Ġāyetü'n-Nihâye, I, 163) bu tarihten önce ölen bazı muhaddislerden faydalandığına ve meselâ aynı yıl vefat eden Şeybe b. Nisâh'tan arz yoluyla kıraat öğrendiğine göre (Zehebî, Maʿrifetü'l-ḳurrâʾ, I, 182-184) bu tesbit doğru değildir. Ensardan Züreykoğulları'nın mevlâsı olduğu için Zürekī nisbesiyle de anılmış olup ayrıca Buhârî'nin onu Katavânî nisbesiyle zikretmesi, asıl vatanının Kûfe veya Semerkant'taki Katavân olduğunu düşündürmektedir. Medineli sayılan İsmâil b. Ca'fer'in buraya ne zaman geldiği bilinmediği gibi ailesi ve ecdadı hakkında da fazla bilgi bulunmamaktadır. Kardeşleri Muhammed, Ya'kūb, Yahyâ ve Kesîr güvenilir muhaddisler olarak tanınır. Onların Abdullah b. Zübeyr'in kölelerinden olduğu ve daha sonra Züreykoğulları'na verildiği dikkate alındığında (Hatîb, VI, 219) babaları Ca'fer'in Abdullah b. Zübeyr hayatta iken Medine'ye köle olarak getirildiği, İsmâil ile kardeşlerinin burada dünyaya geldiği anlaşılır. İsmâil b. Ca'fer hayatının büyük kısmını Medine'de geçirdi. Birçoğu Mâlik b. Enes'in de hocası olan Abdullah b. Dînâr, Rebîa b. Ebû Abdurrahman, Humeyd et-Tavîl, Hişâm b. Urve gibi âlimlerden ve Mâlik b. Enes'ten hadis rivayet etti. Şeybe b. Nisâh, Nâfi' b. Abdurrahman, İbn Cemmâz ve İbn Verdân'dan arz, Ebû Ca'fer el-Kārî'den semâ yoluyla kıraat icâzeti aldı. Mâlik'ten sonra Medine muhaddisi, Nâfi'den sonra da Medine kārii diye tanındı. Kıraat alanındaki üstün kabiliyeti sayesinde küçük yaşta kıraat okutmaya başladı. Ali b. Hamza el-Kisâî, Dûrî ve Halef b. Hişâm gibi kıraat otoriteleri onun talebeleri arasında yer alır. Oğlu Füleyh, Kuteybe b. Saîd, Ali b. Hucr, Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Muhammed b. Selâm el-Bîkendî, Muhammed b. Sabbâh ed-Dûlâbî gibi şahsiyetler de kendisinden hadis rivayet ettiler. Ömrünün sonlarına doğru Bağdat'a yerleşerek eğitim ve öğretim faaliyetlerine orada devam eden ve Abbâsî Halifesi Mehdî-Billâh'ın oğlu Ali b. Mehdî'nin eğitimini de üzerine alan İsmâil b. Ca'fer 180 (796) yılında Bağdat'ta vefat etti. Bu tarih 177 (793) veya 200 (815-16) olarak da zikredilmiştir. Âlî isnada önem veren İsmâil b. Ca'fer'in İmam Mâlik gibi en âlî isnadı sünâî olup ricâl âlimleri kendisini "sika", "sika sadûk" ve "sika me'mûn" terimleriyle nitelendirmiş, Yahyâ b. Maîn onun az miktardaki hatasının güvenilirliğini etkilemeyeceğini söylemiştir.
İsmâil b. Ca'fer'in elde mevcut tek eseri Ali b. Hucr'ün rivayetiyle günümüze ulaşan hadis cüzüdür (Brockelmann, GAL Suppl., I, 255; Sezgin, GAS, I, 94). Eserin bazı bölümleri Köprülü Kütüphanesi'nde (nr. 428) ve Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de (Mecmua, nr. 53/3, 89/11) bulunmaktadır. İbn Huzeyme tarikiyle gelen cüz, dört ayrı bölüm halinde istinsah edilmiş olup (Elbânî, s. 49-50) Köprülü Kütüphanesi'nde yer alan ilk üç bölüm Abdullah b. Muhammed b. Cemâa, Zâhiriyye'de bulunan üçüncü ve dördüncü bölümler Ziyâeddin el-Makdisî tarafından tashih edilmiş ve bu bölümlerde sırasıyla 134, 125, 112 ve yetmiş beş hadis yer almıştır. İlk bölümde mevcut 134 hadisten Buhârî otuz dokuz, Müslim yetmiş beş, Ebû Dâvûd kırk iki, Tirmizî elli bir, Nesâî elli altı, İbn Mâce otuz beş, İmam Mâlik kırk iki, Dârimî elli altı ve Ahmed b. Hanbel 106 hadisi kitaplarına almışlardır. Fuat Sezgin'in Köprülü nüshasını İsmâil b. Ca'fer'in eseri, Zâhiriyye nüshasını da Ali b. Hucr'ün eseri olarak göstermesi doğru değildir. Eser, Köprülü Kütüphanesi'ndeki nüsha esas alınarak İsmâil b. Ca'fer ve Cüz'ü adıyla Zekeriya Tüfekçioğlu (bk. bibl.), ayrıca muhtemelen tamamı, Ḥadîs̱ü ʿAlî b. Ḥucr es-Saʿdî ʿan İsmâʿîl b. Caʿfer el-Medenî adıyla Rudeyyân b. Refûd b. Rafîd es-Süfyânî (1416/1995, yüksek lisans tezi, el-Câmiatü'l-İslâmiyye külliyyetü'l-hadîsi'ş-şerîf ve'd-dirâsâti'l-İslâmiyye [Medine]) tarafından tahkik edilmiştir.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi