Eğitimine köyünde başlayan Tüsûlî daha sonra Karaviyyîn Camii'nde okumak üzere Fas'a gitti. Kaynaklarda hocaları arasında Muhammed b. Muhammed b. İbrâhim ed-Dükkâlî el-Fâsî ile İbnü'l-Hâc es-Sülemî'nin adları anılır. 1218'de (1803) Miknâs şehrinde bulunduğu anlaşılmaktadır. Ardından hayatının büyük bölümünü geçirdiği Fas'a döndü. Alevîler Devleti'nde iktidar kavgalarının devam ettiği, siyasal, ekonomik ve sosyal çalkantıların hüküm sürdüğü bir dönemde yaşadı. Fas Sultanı Mevlây Süleyman b. Muhammed'le iyi ilişkiler kurdu ve sultanın emriyle, Behrâm b. Abdullah ed-Demîrî'nin eş-Şâmil'i üzerine Muhammed b. Abdurrahman İbn Henû el-Yâzigī'nin (ö. 1231/1816) yazmaya başlayıp tamamlayamadığı şerhi bitirmekle görevlendirildi. Sultan Mevlây Süleyman'ın vefatından sonra yerine geçen Sultan Abdurrahman b. Hişâm devrinde şerhi tamamladı. 1830'da Fransız işgaline uğrayan Cezayir'de halkın Sultan Abdurrahman'a biat etmesinin câiz olduğu yolunda fetva verdi; ertesi yıl sultan tarafından Fas kadılığına tayin edildi. 1834'te görevinden alındıysa da aynı yıl Tıtvân kadılığına getirildi. 1835'te bu görevden de azledilince Fas'a döndü ve Karaviyyîn Camii'nde ders verdi. Kaynaklarda öğrencilerinden Abdülkādir b. Ebü'l-Kāsım b. Abdullah el-Irâkī, Muhammed Mutî' b. Muhammed b. Ömer el-Abbâsî, Ebü'l-Hasan el-Hac Ali b. Ahmed b. Abdüssâdık er-Recrâcî ve Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed es-Sûsî el-Fâsî'nin adları geçer. Takvâ sahibi bir âlim olan Tüsûlî yöneticilerin ve halkın sevgisini kazanmıştı. Geçimini köyündeki topraklarından elde ettiği gelirle sağlardı. Kettânî'nin kaydettiğine göre (Selvetü'l-enfâs, I, 266) 15 Şevval 1258'de (19 Kasım 1842), İbn Sûde'ye göre ise 10 Şevval'de (14 Kasım) Fas'ta vefat etti. Tüsûlî, Mâlikî fıkhı konusunda yetkin bir âlim olmasının yanında Cezayir'in işgali üzerine müslümanları cihada teşvik etmesiyle tanınmış, Muhammed el-Menûnî kendisini modern Fas'ın uyanışının öncülerinden kabul etmiştir. Tüsûlî'nin Ecvibe adlı eserini neşreden Abdüllatîf Sâlih de çeşitli yazıları ve konuşmaları dolayısıyla onu modern dönem cihad hareketi ve literatürüne önemli katkıda bulunanlar arasında saymaktadır (Ecvibetü't-Tüsûlî, neşredenin girişi, s. 45-47).
Eserleri. 1. el-Behce fî şerḥi't-Tuḥfe (el-Behiyye) (Bulak 1256; Fas 1289, 1290, 1293, 1294, 1304, 1305, 1314; Kahire 1304, 1305, 1317, 1318, 1370/1951; Beyrut 1951, 1397/1977, 1412/1991, İbn Sûde et-Tâvüdî'nin Ḥalyü'l-meʿâṣım adlı şerhiyle birlikte; nşr. M. Abdülkādir Şâhin, Beyrut 1998, İbn Sûde'nin şerhiyle beraber). Tüsûlî, Ebû Bekir İbn Âsım'ın İslâm yargılama hukukuna dair Tuḥfetü'l-ḥükkâm adlı meşhur eseri üzerine yazdığı bu şerhte sadece metindeki müphem noktaları açıklamakla kalmamış, eserin bütün lafızlarını Arap dili bakımından incelemiş; İbn Sûde et-Tâvüdî, Hattâb, Meyyâre ve diğer müteahhirîn ulemâ ve kadıların tercih ettiği görüşlere de yer vermiştir. Hasan b. Abdülvehhâb hâkimlerin başvuru kitaplarından biri olan bu şerhe hocası Ahmed b. Tâhir ez-Zevâkī ile Abdullah b. Hâşim b. Hadrâ es-Selâvî ve Ahmed b. Muhammed er-Ruhûnî'nin yazdığı hâşiyelerle kendi hâşiyesini birlikte neşretmiştir (Ḥavâşin ʿalâ Behceti't-Tüsûlî, I-III, Tıtvan 1373-1374). 2. el-Cevâhiru'n-nefîse fîmâ yetekerraru mine'l-ḥavâdis̱i'l-ġarîbe. Kaynaklarda en-Nevâzil, Nevâzil fi'l-aḥkâmi'l-fıḳhiyye ve el-Fetâvâ adlarıyla da anılan bu eserinde Tüsûlî, Ebû Fâris Abdülazîz b. Hasan b. Yûsuf ez-Zeyyâtî el-Fâsî'nin (ö. 1055/1645) dağınık halde bulunan fetvalarıyla diğer bazı müteahhirîn ulemânın fetvalarını Halîl b. İshak el-Cündî'nin el-Muḫtaṣar'ındaki sistemi esas alarak düzenlemiştir. Dolayısıyla onun en-Nevâzil'i ile Zeyyâtî'nin fetvalarını derlediği eserin farklı eserler olduğu veya bu eserde hocası Dükkâlî ile kendi fetvalarını derlediğine dair bilgilerin yanlış olduğu kaydedilir (Ecvibetü't-Tüsûlî, neşredenin girişi, s. 54-58). Altı cilt tuttuğu söylenen ve Tunus Millî Kütüphanesi'nde dört ciltlik yazma bir nüshası bulunan eserin (nr. 5354-3557) adı bir diğer katalogda et-Tercümânü'l-muʿrîb ʿan fetâvâ müteʾaḫḫirî ʿulemâʾi'l-Maġrib şeklinde geçer (el-Fihrisü'ş-şâmil, II, 540-541). 3. Ecvibetü't-Tüsûlî ʿan mesâʾili'l-Emîr ʿAbdilḳādir fi'l-cihâd. Fas Sultanı Mevlây Abdurrahman b. Hişâm'ın 1834 yılında kendi halifesi sıfatıyla Cezayir'e emîr tayin ettiği Abdülkādir el-Cezâirî'nin Fas ulemâsına gönderdiği sorulara verdiği cevapları içerir. Abdüllatîf Ahmed Şeyh Muhammed Sâlih'in Tunus'ta el-Külliyyetü'z-Zeytûniyye'de doktora tezi olarak neşre hazırladığı eser (1408/1988) daha sonra yayımlanmış (Beyrut 1996), E. Michaux-Bellaire eseri "Traduction de la fetoua du faqîh Sîdi 'Ali Et Tsouli, contenant le 'souâl' du Hâdj 'Abdelqâder ben Mahi ed-Din et la réponse" adıyla Fransızca'ya çevirmiştir (Archives marocaines, XI/1 [1907], s. 116-128; XI/3 [1907], s. 395-454; XV/1 [1909], s. 158-184). 4. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi't-Tâvüdî li-Lâmiyyeti'z-Zeḳḳāḳ. Ali b. Kāsım ez-Zekkāk'ın İslâm yargılama hukukuna dair eserine İbn Sûde et-Tâvüdî'nin yazdığı şerhin hâşiyesidir (Tunus 1303; Fas 1300, 1314). 5. Tekmiletü'ş-Şerḥi'ş-Şâmil. İbn Henû el-Yâzigī'nin Behrâm b. Abdullah ed-Demîrî el-Mısrî'nin eş-Şâmil'i üzerine başlayıp vefatından dolayı bitiremediği şerhin tekmilesidir. İbn Henû'nun metni beş, Tüsûlî'nin tekmilesi dört cilt halinde Karaviyyîn Kütüphanesi'nde mevcuttur (M. Âbid el-Fâsî, I, 433-437; el-Fihrisü'ş-Şâmil, II, 742; V, 206-207). 6. Fevâʾid (a.g.e., VII, 729). 7. Menâḳıb ve kerâmâtü Mevlây el-ʿArabî b. eş-Şeyḫ eṭ-Ṭayyib el-Vezzânî (Karaviyyîn Ktp., nr. 2636).
Kaynak: TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLAM ANSİKLOPEDİSİ