Orta Mağrib'deki (Mağrib-i Evsat) Tilimsân'da dünyaya geldi. 1009 (1600-1601) yılında Fas'a gittiğinde gençlik çağında olduğu dikkate alınırsa 990'da (1582) veya daha sonraki birkaç yıl içinde doğduğu söylenebilir. Tilimsân'a bağlı Makkare köyünden aslı Kureyş kabilesine dayanan bir aileye mensup olduğu için Makkarî nisbesiyle anılır. Dedelerinden Muhammed b. Muhammed, Fas başkadılığı yapmış olup aynı zamanda Gırnatalı vezir Lisânüddin İbnü'l-Hatîb'in hocalarındandı.
1009 (1600-1601) yılında önce Fas'a, ardından Merakeş'e giden Makkarî kısa süre sonra Tilimsân'a döndü. 1013'te (1604) tekrar Fas'a gitti ve orada on dört yıl kaldı. Amcası Ebû Osman Saîd'in yanında başladığı öğrenimini Fas'ta birçok âlimden okuyarak devam ettirdi. O sırada Fas'ta büyük bir saygınlığa sahip olan Sudanlı âlim Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî'den kendi eserlerini, İmam Mâlik'in el-Muvaṭṭaʾını, Buhârî ve Müslim'in eṣ-Ṣaḥîḥ'lerini, Kādî İyâz'ın eş-Şifâʾ adlı kitabını okutmak üzere icâzet aldı. Muhtemelen aynı sıralarda Dilâiye Zâviyesi'nde hadis hocası Muhammed b. Ebû Bekir'in derslerine devam etti. Kassâr ve İbnü'l-Kādî de Makkarî'nin ders aldığı hocaları arasında zikredilir. 1022-1027 (1613-1618) yıllarında Karaviyyîn Camii'nin imam-hatipliği yanında müftülük görevi yapan Makkarî, Sa'dî Sultanı Ebü'l-Meâlî Zeydân ile kurduğu yakınlık sayesinde saray kütüphanesinden yararlanarak Ezhârü'r-riyâż adlı eserini telif etti.
Makkarî hac vazifesini ifa etmek üzere 1027 (1618) veya 1028'de (1619) Fas'tan ayrıldı. Deniz yoluyla Tunus ve İskenderiye'ye, oradan Kahire üzerinden Hicaz'a gitti. Hicaz'dan Kahire'ye dönünce burada evlendi. Birkaç defa Kudüs'e, Mekke ve Medine'ye gidip geldi. Mekke ve Medine'de verdiği hadis dersleriyle Ezher'deki dersleri büyük ilgi gördü. Ardından Şam'a geçti. Burada kaldığı bir ay içinde Çakmakıye Medresesi hocalarından Ahmed b. Şâhin'den samimi ilgi gördü; Ṣaḥîḥ-i Buḫârî dersleri verdi. Şam'dan gittiği Gazze'de şehrin valisi de ona ilgi gösterdi. Bundan faydalanarak öğrencisi Şeyh Abdülkādir b. Gusayn'ın bir medrese kurmasına valinin izin vermesini sağladı. Buradan Kahire'ye döndü ve kısa süre sonra Cemâziyelâhir 1041'de (Ocak 1632) vefat etti.
Kuvvetli bir hâfızaya sahip olan Makkarî'nin pek çok edebî eseri ve hadis külliyatını gençlik yıllarında ezberlediği belirtilir. Edebiyat, dinî ilimler ve tarih alanında geniş birikime ve etkileyici bir hitabet gücüne sahip olduğundan gittiği yerlerde âlim, kâtip, şair ve ediplerle dostluk kurmuştur. Eserlerinde Mısır dışındaki dostları hakkında geniş bilgi verir. O dönemin geleneğine uygun olarak dostlarıyla edebî yazışmalarda bulunmuştur. Bir tarikata mensup olduğuna dair bilgi bulunmamakla beraber gittiği yerlerde velî olarak bilinen kişilerin kabirlerini ziyaret etmesi, ayrıca eserlerinde tasavvuf erbabına dair yaptığı bolca nakiller onun bu alana olan ilgisini göstermektedir.
Eserleri. 1. Nefḥu'ṭ-ṭîb min ġuṣni'l-Endelüsi'r-raṭîb ve ẕikru vezîrihâ Lisâni'd-dîn İbni'l-Ḫaṭîb. Müellif eserine önce ʿUrfü'ṭ-ṭîb fi't-taʿrîf bi'l-vezîr İbni'l-Ḫaṭîb adını vermiş, ancak Endülüs hakkında geniş bilgi aktardığı için adını Nefḥu'ṭ-ṭîb... olarak değiştirmiştir. İki ana kısımdan oluşan kitabın sekiz bölüm halindeki birinci kısmında genel olarak Endülüs'e dair bilgi yer almaktadır. İkinci kısım yine sekiz bölüm halinde Lisânüddin İbnü'l-Hatîb'e ayrılmıştır. Eserin birinci kısmı Reinhart Dozy, William Wright, I. Krehl ve Gustave Dugat tarafından Analectes sur l'histoire et la litérature des arabes d'Espagne adıyla ve Fransızca bir mukaddimeyle birlikte neşredilmiştir (I-II, Leiden 1855-1861). Pascual de Gayangos'un The History of Mohammedan Dynasties in Spain adlı kitabı (I-II, London 1840-1843; Delhi 1984) Nefḥu'ṭ-ṭîb'in Endülüs'le ilgili bölümünün kısmen tercümesinden ibarettir. Eserin tamamını ilk defa Muhammed el-Adevî yayımlamış (I-IV, Bulak 1279/1862) ve daha sonra birçok neşri yapılmıştır (Kahire 1302/1885, 1304/1887, nşr. Ahmed Ferîd Rifâî, I-IX, Kahire 1355/1936; nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, I-X, Kahire 1367/1949; nşr. İhsan Abbas, I-VIII, Beyrut 1388/1968). Nefḥu'ṭ-ṭîb'in muhtasarları arasında Ebü'l-Haccâc Yûsuf b. Muhammed'in Taġrîdü'l-ʿandelîb ʿalâ ġuṣni'l-Endelüsi'r-raṭîb'i, Ebü'l-Hasan Ali b. Ahmed el-Fâsî'nin Muḫtaṣaru Nefḥi'ṭ-ṭîb'i, Ahmed b. Zeynî Dehlân'ın Muḫtaṣaru Nefḥi'ṭ-ṭîb'i zikredilebilir. Ayrıca Fürcetü'l-enfüs fî şeʾni Cezîreti'l-Endelüs adlı bir muhtasarı daha mevcuttur. Hüdâ Şevket Behnâm Nefḥu'ṭ-ṭîb'deki edebî tenkitler hakkında bir çalışma yapmıştır (en-Naḳdü'l-edebî fî Kitâbi Nefḥi'ṭ-ṭîb li'l-Maḳḳarî, Necef, ts.; Beyrut 1984). Günümüze ulaşmayan birçok eseri ihtiva etmesi bakımından ayrı bir öneme sahip olan eserde İbn Liyûm'un Kitâbü Neṣâʾiḥi'l-aḥbâb ve ṣaḥâʾiḥi'l-âdâb'ı da yer alır (V, 543-603). 2. Ezhârü'r-riyâż fî aḫbâri ʿİyâż. Makkarî, Sebteli âlim Kādî İyâz'ın hayatına dair rivayetleri topladığı bu eserini Fas'ta bulunduğu yıllarda kaleme almıştır. Mağrib'de çok beğenilen ve çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan eser yayımlanmıştır (nşr. Murâd et-Türkî, Cezayir 1906; Tıtvân 1939; nşr. Mustafa es-Sekkā – İbrâhim Ebyârî – Abdülhafîz Şelebî, I-III, Kahire 1358-1361/1939-1942; nşr. Abdüsselâm Herrâs, I-V, Rabat 1978-1979). Feth b. Hâkān el-Kaysî'nin, hocası İbnü's-Sîd el-Batalyevsî'nin hayatını anlattığı eseriyle İbn Zümrek'in on beş müveşşahı ve 2481 beyti de bu kitapta yer almaktadır. 3. Ravżatü'l-âsi'l-ʿâṭıreti'l-enfâs fî ẕikri men leḳītühû min aʿlâmi'l-ḥaḍrateyn Merrâküş ve Fâs. Makkarî, Sa'dî Fas Sultanı Ahmed el-Mansûr'a takdim ettiği bu eserde Fas ve Merakeş'te karşılaştığı âlimleri tanıtmıştır (nşr. A. Mansûr, Rabat 1383/1964; 1403/1983). 4. Fetḥu'l-müteʿâl fî medḥi'n-niʿâl. Hz. Peygamber'in pabuçlarını (na'l-i şerîf) konu alan manzum bir eserdir (Haydarâbâd 1334/1916; Rabat 1983). 5. İḍâʾetü'd-dücne bi-ʿaḳāʾidi Ehli's-sünne. Manzum bir eserdir (Kahire 1304/1887; nşr. Ebü'l-Fazl İbnü's-Sıddîk el-Gumârî, Kahire 1952). 6. İtḥâfü'l-muġrami'l-muġrâ fî şerḥi'ṣ-Ṣuġrâ. Kelâmla ilgilidir (Rabat, el-Hizânetü'l-melekiyye, nr. 3544, 5928). 7. Refʿu'l-ġalaṭ ʿani'l-muḫammesi'l-ḥâli'l-vasaṭ (Kahire, Fihristü Hidîviyye, V/342). 8. Neylü'l-merâmi'l-muġtabat li-ṭâlibi'l-muḫammesi'l-ḥâli'l-vasaṭ. Tılsıma dair bir eserdir (Berlin Ktp., nr. 4119). 9. Ḳavâʾidü's-seriyye fî ḥalli müşkilâti'ş-Şecereti'n-nuʿmâniyye. 1010-1110 (1601-1698) yılları arasında meydana gelecek olaylarla ilgili kehanet kabilinden bilgileri ihtiva etmektedir (Berlin Ktp., nr. 4222). 10. Ḥüsnü's̱-s̱enâʾ ʿan men cenâ. Af dilemekle ilgili âyet, hadis ve hikmetli sözleri içeren bir eser olup Hindistan ve Mısır'da taş baskısı yapılmıştır. 11. el-Muḫtâr min nevâdiri'l-aḫbâr (Kahire 1310/1892; Beyrut 1986).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi