306'da (918) Nîşâbur'a bağlı Cevzak köyünde doğdu. Dayısı muhaddis Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed el-Müzekkî ile birlikte Mekke, Bağdat, Hemedan, Serahs ve Rey gibi şehirlere ilim tahsili için yolculuklar yaptı. Degūlî, İbn Adî, İbnü'ş-Şarkī gibi muhaddislerden ders aldı. Bu seyahatleri sırasında ayrıca muhaddis ve mutasavvıf Ebû Saîd İbnü'l-Arâbî ile dil âlimi İsmâil es-Saffâr'dan faydalandı. Hâkim en-Nîsâbûrî ve Ebü't-Tayyib et-Taberî gibi âlimler de kendisinden rivayette bulundular. Değerli eserler yazmış olmasına rağmen Cevzakī hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Kaynaklarda onun, "Hadis öğrenmek için 100.000 dirhem harcadım, fakat onunla bir dirhem kazanmadım" dediği nakledilmektedir. Cevzakī 20 Şevval 388'de (15 Ekim 998) Nîşâbur'da vefat etmiştir.
Eserleri. 1. Kitâbü'l-Cemʿ beyne's-Sahîhayn. Kitâbü's-Sahîh mine'l-ahbâr adıyla da anılan eser, Buhârî ile Müslim'in el-Câmiʿu's-sahîh'lerindeki hadisleri bir araya toplamak maksadıyla yapılan çalışmaların ilki olarak bilinmektedir. Bir nüshası Rabat'ta Evkaf Kütüphanesi'nde (nr. 118) bulunmaktadır. Diğer bir nüshası da Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'dedir (nr. 20.075 b). 2. el-Müsnedü's-sahîh ʿalâ Kitâbi Müslim. Müslim'in el-Câmiʿu'ṣ-ṣaḥîḥ'i üzerinde yapılan müstahrec* çalışmalarından biri olan eserin günümüze kadar gelip gelmediği bilinmemektedir. Kâtib Çelebi, bu eserin Ebû Avâne el-İsferâyînî tarafından ihtisar edildiğini söylemektedir (Keşfü'ẓ-ẓunûn, II, 1685). 3. el-Müttefik ve'l-müfterik. Hem kendilerinin hem de babalarının veya aynı zamanda dedelerinin ismi, lakabı ve nisbesi yazılış ve okunuş bakımından aynı olan şahıslara dair oldukça hacimli meşhur bir eserdir. Müellifin aynı konuda daha az hacimli bir başka eseri de bulunduğu kaydedilmektedir. Her iki çalışmanın da günümüze geldiği bilinmemekle beraber bu eserin Hatîb el-Bağdâdî'nin aynı adlı eserine kaynaklık ettiği anlaşılmaktadır. Kâtib Çelebi'nin bu eseri el-Müttefik fî fürûʿi'l-Hanefiyye adıyla zikretmesi (Keşfü'ẓ-ẓunûn, II, 1585) bir hata eseri olmalıdır.
Cevzakī'nin bunlardan başka Şâfiî'nin er-Risâle'sini şerhettiği, ayrıca el-Erbaʿûn adlı bir eser yazdığı kaynaklarda zikredilmektedir.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi