23 Zilkade 578'de (20 Mart 1183) Bağdat'ta doğdu. İbn Kesîr'in bu tarihi 573 (1177) olarak göstermesi doğru değildir. Babası marangoz olduğu için İbnü'n-Neccâr diye tanındı. Mübârek el-Vâsıtî, Ali b. Mübârek b. Bâbeveyh, Musaddak b. Şebîb el-Vâsıtî gibi hocalardan Arap dili, amcası Ebü'l-Kāsım Ali b. Hasan'dan hadis öğrendi. İlimle meşgul olduğu belirtilen annesi Safiyye bint Kesîr'den istifade etti. 587'de (1191) ailesiyle birlikte hacca giderek Hicaz'ın bazı hocalarından hadis dinledi. Hac dönüşü hadis alanında yoğunlaşarak Bağdat'ın tanınmış hocalarından faydalanmaya çalıştı. 607'de (1210) tahsil amacıyla Hicaz'a gitti; bir yıl kaldıktan sonra Dımaşk, Halep ve Musul'a uğrayıp Bağdat'a döndü. Bu seyahatlerine devam eden İbnü'n-Neccâr yaklaşık yirmi sekiz yıl Şam, Mısır, Hicaz, Yemen, İsfahan, Horasan, Merv, Herat, Nîşâbur, Azerbaycan gibi yerleri dolaşarak aralarında Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzî başta olmak üzere İbn Sasrâ, İbnü'l-Mufaddal, İbn Sükeyne, Ebü'l-Yümn el-Kindî gibi âlimlerin ve bazı hanımların da bulunduğu pek çok hocadan istifade etti. Mısır'da el-Melikü'l-Kâmil Muhammed'in ihsanına nâil oldu, ancak oraya yerleşmesi teklifini kabul etmeyerek (İbnü'ş-Şa''âr, V, 436) Bağdat'a döndü (624/1227). 631'de (1234) Müstansıriyye Medresesi kurulunca burada görev aldı; üç yıl sonra hadis bölümünün, ardından da medresenin şeyhliğine tayin edildi ve ölünceye kadar bu görevini sürdürdü. Yetiştirdiği pek çok talebe arasında Yâkūt el-Hamevî, bütün kitaplarını ve rivayetlerini nakletmesi hususunda icâzet verdiği İbnü'ş-Şa''âr ve İbnü's-Sâbûnî gibi şahsiyetler sayılabilir. Kitaplarını Nizâmiyye Medresesi'ne vasiyet eden İbnü'n-Neccâr 5 Şâban 643'te (26 Aralık 1245) Bağdat'ta vefat etti ve Şühedâ Kabristanı'na defnedildi. Hadis ilimlerinde, özellikle de isnad konusunda otorite olduğu söylenen ve kırk yıl süreyle hadis rivayetiyle meşgul olduğu belirtilen İbnü'n-Neccâr'ı Yâkūt el-Hamevî sika ve hüccet olarak niteleyip tarih ve edebiyatla ilgili konuları iyi bildiğini söylemiş, Zehebî de onun sağlam bir hadis hâfızı olduğunu belirtmiştir.
Eserleri. 1. Ẕeylü Târîḫi Baġdâd. Hatîb el-Bağdâdî'nin eseri üzerine yazılmış bir zeyil olup elde bulunan X. cildinin kapağında Ẕeylü't-Târîḫ li-Medîneti's-selâm ve aḫbâru fużalâʾihi'l-aʿlâm ve men veredehâ min ʿulemâʾi'l-enâm ismi yazılıdır. İbnü'ş-Şa''âr da eserin adını buradaki Ẕeylü't-Târîḫ yerine et-Târîḫu'l-mücedded ifadesini kullanarak kaydetmektedir (Ḳalâʾidü'l-cümân, V, 437). Daha önce Sem'ânî'nin kaleme aldığı Târîḫu Baġdâd'ın zeyliyle İbnü'd-Dübeysî'nin bu zeyil üzerine yazdığı zeyilden istifade edilerek meydana getirilen çalışmanın hacmiyle ilgili olarak Sübkî, Safedî ve Kütübî gibi müellifler otuz cilt derken Zehebî 300 cüz olduğunu söylemektedir (Teẕkiretü'l-ḥuffâẓ, IV, 1428). İbnü'n-Neccâr eserinin baş tarafında, daha çocukken Sem'ânî'nin el-Ensâb'ına bir zeyil yazmayı düşündüğünü ve bunu gerçekleştirmek için çok sayıda hocadan ve eserden faydalandığını belirtmiş, Zehebî bu bilgiyi aktarırken onu bu sahanın otoritelerinden biri olarak değerlendirmiştir (Aʿlâmü'n-nübelâʾ, XXIII, 132). Ebü'l-Fidâ İbn Kesîr de müellifin bu eserinin telifine on beş yaşında iken başladığını ifade etmiştir. 640 (1242) yılı dolayında vefat eden kişilere yer verdiğine bakılırsa İbnü'n-Neccâr'ın ölümüne kadar eserine yeni bilgi ve biyografiler ilâve ettiği anlaşılır. Faydalandığı kaynaklar arasında İbn Mâkûlâ, İsmâil b. Abbâd, Ebü'l-Kāsım el-Cürcânî, Ebû Abdurrahman es-Sülemî ve Ebû Tâhir es-Silefî gibi âlimlerin eserleri yer almaktadır. Kitabın XVI. cildini gördüğünü söyleyen Kâtib Çelebi, biyografilerin tabakat esasına göre sıralandığını belirtiyorsa da (Keşfü'ẓ-ẓunûn, I, 288) bu doğru olmayıp Hatîb el-Bağdâdî'nin metodu ve tertibi burada da korunmuştur. Yâkūt el-Hamevî, İbn Nukta, İbn Hallikân, Zehebî, Safedî, Kütübî, Yâfiî, Sübkî ve İbn Receb el-Hanbelî gibi müelliflerin önemli kaynaklarından olan İbnü'n-Neccâr'ın eserinden sadece, asıl nüshanın XX. cildine tekabül ettiği anlaşılan nüshasının (Mâcid ez-Zehebî, XXVI/2 [1982], s. 753) X. (Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye, Tarih, nr. 42) ve XI. ciltleri (Bibliothèque Nationale, nr. 2131) günümüze ulaşmıştır. Abdülmugīs b. Züheyr ile başlayıp Ali b. Hüseyin b. Hasan el-Mukriî ile sona eren ve toplam 803 biyografiyi içeren eser Paris nüshasına dayanılarak Seyyid Şerefeddin Ahmed (I-V, Haydarâbâd 1398-1406/1978-1986), Zâhiriyye ve Paris nüshalarına dayanılarak Kayser Ebû Ferah (Haydarâbâd 1978) tarafından neşredilmiş (diğer nüshalar için bk. Ẕeylü Târîḫi Baġdâd, neşredenin girişi, I, s. kb), daha sonra bu baskı Târîḫu Baġdâd'ının zeyilleri arasında da (XV-XVII. ciltler) tekrarlanmıştır (Beyrut 1985). Üzerinde pek çok çalışmanın yapıldığı anlaşılan eserden Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî'nin seçerek meydana getirdiği el-Müstefâd min Ẕeyli Târîḫi Baġdâd'ı önce Kayser Ebû Ferah yayımlamış (Haydarâbâd 1978; bu baskı Târîḫu Baġdâd'ın zeyilleri arasında da [XVI. cilt] tekrarlanmıştır), ardından M. Mevlûd Halef eseri tahkik ederek neşretmiştir (Beyrut 1986). İbnü'n-Neccâr'ın zeyli üzerine de zeyil çalışmaları yapılmıştır. İbnü's-Sâî Ali b. Enceb ile Muhammed b. Râfi' es-Sellâmî'nin zeyilleri zamanımıza intikal etmemiş, Takıyyüddin el-Fâsî'nin İbn Râfi'in eserinden seçerek meydana getirdiği el-Münteḫabü'l-muḫtâr el-müẕeyyel bihî ʿalâ Târîḫi İbni'n-Neccâr ise Abbas el-Azzâvî tarafından yayımlanmıştır (Bağdat 1938). 2. ed-Dürretü's̱-s̱emîne. İbnü'n-Neccâr'ın Medine'de 592'de (1196) tamamladığı belirtilen (Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî [nşr. M. Mevlûd Halef], neşredenin girişi, s. 22) ve bir mukaddimenin ardından Medine'de İslâm öncesi ve sonrası yaşanan önemli olaylar, şehrin coğrafî yapısı, bu şehirde bulunmanın faziletleri, Mescid-i Nebevî'nin değeri ve şehrin diğer mescidleri gibi konuların daha çok hadisler ışığında incelendiği on sekiz bölümden meydana gelen bir eserdir. Sâlih Muhammed Cemâl'in Aḫbâru Medîneti'r-Resûl: ed-Dürretü's̱-s̱emîne adıyla neşrettiği kitap (Kahire 1366; Beyrut 1391/1971; Mekke 1401/1981) daha sonra Fâsî'nin Şifâʾü'l-ġarâm'ı ile birlikte basılmış (Kahire 1376/1956, II, 217-406), ayrıca Muhammed Zeynühüm Muhammed Azeb tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1416/1995). 3. Taḥḳīḳu'n-nuṣra bi-telḫîṣi meʿâlimi dâri'l-hicre (TSMK., III. Ahmed, nr. 3034). 4. el-Kemâl fî aḫbâri (maʿrifeti)'r-ricâl. Baş tarafı eksik bir nüshası Mektebetü câmiati'l-hikme'de (nr. 162) bulunan eser yanlışlıkla Beyhakī'ye de nisbet edilmiştir (a.g.e. [nşr. Kayser Ebû Ferah], neşredenin girişi, s. h).
İbnü'n-Neccâr'ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Ḳamerü'l-münîr fi'l-müsnedi'l-kebîr, İḫbârü'l-müştâḳ ilâ aḫbâri'l-ʿuşşâḳ, el-Ezhâr fî envâʿi'l-eşʿâr, İẓhâru niʿmeti'l-İslâm ve işhâru niḳmeti'l-ecrâm, el-ʿAvâlî, Kenzü'l-eyyâm (imâm) fî maʿrifeti's-sünen ve'l-aḥkâm, Mecmûʿu ġureri'l-fevâʾid ve mens̱ûru düreri'l-ḳalâʾid, Nes̱rü'd-dürer, Nesebü (Ensâbü)'l-muḥaddis̱în ile'l-âbâʾ ve'l-büldân, el-Elḳāb, es-Sâbıḳ ve'l-lâhiḳ, el-Müttefiḳ ve'l-müfteriḳ, el-Muḫtelif ve'l-müʾtelif (İbn Mâkûlâ'nın el-İkmâl'ine zeyil olarak yazılmıştır), Muʿcemü'ş-şüyûḫ (400'ü kadın olmak üzere 3400 hocasının isimlerini kaydettiği bir eserdir), Ravżatü'l-evliyâʾ fî mescidi Îlyâ, Selvetü'l-vaḥîd, eş-Şâfî fi'ṭ-ṭıb, el-ʿİḳdü'l-fâʾiḳ fî ʿuyûni aḫbâri'd-dünyâ ve meḥâsini tevârîḫi'l-ḫalâʾiḳ, el-Kâfî fi'ṣ-ṣalâḥ, ʿUyûnü'l-fevâʾid (Ġurerü'l-fevâʾid, altı cilt [Zehebî, Aʿlâmü'n-nübelâʾ, XXIII, 133; Kütübî, IV, 37]), Nehcü'l-iṣâbe fî maʿrifeti'ṣ-ṣaḥâbe, Cennetü'n-nâżırîn fî maʿrifeti't-tâbiʿîn, ez-Zehr fî meḥâsini şuʿarâʾi'l-ʿaṣr, Menâḳıbü'l-İmâm eş-Şâfiʿî, Nüzhetü'l-verâ (ḳırâ) fî aḫbâri (Ümmi)'l-ḳurâ, Şerḥu'l-Mufaṣṣal (Zemahşerî'nin el-Mufaṣṣal fi'n-naḥv'inin şerhidir), Şerḥu Hırzi'l-emânî (Şâtıbî'ye ait eserin şerhidir).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi