Şâfiî mezhebine mensup bulunan Üşmûnî'nin fıkıh, fıkıh usulü ve kıraati iyi bilen, ilmiyle âmil, zühd ve takvâ sahibi bir kişi olduğu kaydedilmektedir (İbnü'l-İmâd, VIII, 162). Kendi döneminde Mısır dil âlimlerinin en meşhurlarından biri kabul edilmiş, el-Elfiyye üzerine yaptığı şerh bu eserin en önemli şerhi ve nahiv kitaplarının en hacimlisi sayılmıştır (M. Abdülmecîd et-Tavîl, s. 13). Kaynaklarda Üşmûnî'nin vefatıyla ilgili farklı tarihlere yer verilmekte, bu konuda en eski kaynak olan İbnü'l-İmâd 929 yılını zikretmekte, Şevkânî ise 17 Zilhicce 918 (23 Şubat 1513) tarihini kaydetmektedir; Ömer Ferruh da buna uymuştur (Meʿâlimü'l-edebi'l-ʿArabî, I, 197). Şevkânî'nin vefat ayı ve gününü belirtmesi onun görüşünün tercih sebebi sayılabilir. Bunun yanında Brockelmann'ın kaydettiği 872 (1467-68) (GAL, I, 361; Suppl., I, 524), Kâtib Çelebi'nin gösterdiği 900 (1495) (Keşfü'ẓ-ẓunûn, I, 153) ve bunun etkisiyle Muʿcemü'l-maṭbûʿât, Muʿcemü'l-müʾellifîn, Hediyyetü'l-ʿârifîn gibi müteahhir kaynaklarda yer alan 900 yılı isabetli değildir. Çünkü bu yıllarda vefat etseydi 902'de (1497) ölen hocası Sehâvî, Üşmûnî için yazdığı biyografide ölümünden söz ederdi (krş. eḍ-Ḍavʾü'l-lâmiʿ, VI, 5).
Eserleri. 1. Menhecü's-sâlik ilâ Elfiyyeti'bni Mâlik (Bulak 1270, 1294; Kahire 1315, 1390/1970; I-V, Beyrut 1498). Müellif bu eserini İbn Ümmü Kāsım el-Murâdî, İbrâhim b. Mûsâ eş-Şâtıbî, İbn Hişâm en-Nahvî ve Süyûtî gibi âlimlerin el-Elfiyye şerhlerinden istifade ederek meydana getirmiş, ancak onlara göre daha çok ilgi görmüştür. Özellikle bu şerh üzerine Muhammed Ali es-Sabbân'ın yazdığı Ḥâşiyetü'ṣ-Ṣabbân (Kahire 1288, 1344/1925; Beyrut 1955) sayesinde Üşmûnî şerhine fazla alâka gösterilmiştir (diğer hâşiyeleri için bk. Abdullah Muhammed el-Habeşî, I, 243). Ayrıca Ḥâşiyetü'ṣ-Ṣabbân, Üşmûnî'nin şerhiyle (I-IV, Kahire 1947) ve Bedreddin el-Aynî'nin Şerḥu'ş-Şevâhid'i ile birlikte (I-IV, İstanbul, ts. [Kahraman Yayınları]) yayımlanmıştır. Menhecü's-sâlik, Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd tarafından iki ve dört cilt halinde neşredilmiştir (I-IV, 1933-1955). Muhammed Abdülmecîd et-Tavîl, el-Üşmûnî ve kitâbühû Menhecü's-sâlik adlı eserinde Üşmûnî'nin metodunu ve kaynaklarını geniş biçimde ele almaktadır. Murâdî'nin Tavżîḥu'l-maḳāṣıd adlı el-Elfiyye şerhini neşreden Abdurrahman Ali Süleyman (I-VI, Kahire 1975-1977) bu şerhin Üşmûnî şerhinin temel kaynaklarından olduğunu ve ona çok benzediğini söylerken iki şerhi karşılaştıran Abdullah b. Uveykıl es-Sülemî, Üşmûnî şerhinin bazı küçük değişiklik ve tasarruflar dışında Murâdî şerhinin bir kopyası niteliği taşıdığını örnekleriyle kanıtlamaya çalışmıştır (ʿÂlemü'l-kütüb, s. 287).
2. Şerḥu Teshîli'l-Fevâʾid ve tekmîlü'l-Maḳāṣıd. İbn Mâlik'in nahve dair eserinin bir kısmının şerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3312).
3. Urcûze fi'ż-żarûreti'ş-şiʿriyye (Sâlim Abdürrezzâk Ahmed, III, 180).
4. Şerḥu'l-Envâr li-ʿameli'l-ebrâr (Basṭü'l-envâr ʿale'l-Envâr li-ʿameli'l-ebrâr). Yûsuf b. İbrâhim el-Erdebîlî'nin Şâfiî fıkhına dair el-Envâr li-ʿameli (aʿmâli)'l-ebrâr adlı eserine yazılan şerhtir (Kahire 1310, 1328).
5. el-Bedrü'l-lâmiʿ fî naẓmi Cemʿi'l-cevâmiʿ. Tâceddin es-Sübkî'nin usûl-i fıkha dair eserinin manzum şerhidir (Kahire 1332). Mahfûz b. Abdullah et-Termesî bu esere İsʿâfü'l-muṭâliʿ adında bir şerh yazmıştır.
6. Nuḫbetü'l-mebâḥis̱ fî şerḥi Buġyeti'l-bâḥis̱. İbnü'l-Mütefennine'ye ait Buġyetü'l-bâḥis̱ ʿan cümeli'l-mevârîs̱ manzumesinin şerhidir (bk. er-RAHBİYYE). Şerh Mecmûʿu mühimmâti'l-mütûn içinde basılmıştır (Kahire 1273, 1276, 1281, 1310, 1390).
7. Naẓmü Minhâci'ṭ-ṭâlibîn ve ʿumdeti'l-müftîn. Nevevî'nin Şâfiî fıkhına dair eserinin manzum şekli ve şerhidir (Kahire 1297, 1305, 1329).
8. Mecmûʿu'l-mesâʾil. Şâfiî fıkhına dair bazı meseleleri kapsayan bir külliyat olup bir nüshası Musul Evkaf Kütüphanesi'ndedir (Sâlim Abdürrezzâk Ahmed, VIII, 113).
9. Naẓmü'l-Mecmûʿ fî ʿilmi'l-ferâʾiż. Şemseddin Muhammed b. Şeref el-Kellâî'ye ait eserin manzum hale getirilmiş şekli ve şerhidir.
10. el-Yenbûʿ fî şerḥi'l-Mecmûʿ. Hüseyin b. Şuayb es-Sincî'nin el-Mecmûʿ fî fürûʿi'ş-Şâfiʿiyye adlı eseri için kaleme alınan bir şerhtir.
11. Naẓmü Minhâciddîn (el-Minhâc) fî şuʿabi'l-îmân (nşr. Hilmî M. Fevde, I-III, Beyrut 1399/1979). Ebû Abdullah el-Halîmî'nin iman esasları, bazı fıkıh konuları ve ahlâk kurallarıyla ilgili eserinin manzum şekli ve şerhidir (Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 1909).
12. er-Red ʿale'l-Biḳāʿî fi'ntiḳādihî ḳavle'l-Ġazzâlî "Leyse fi'l-imkân ebdaʿ mimmâ kân". Gazzâlî'nin, "Kâinatta şu anda olandan daha güzelinin bulunması mümkün değildir" anlamındaki sözünü eleştiren İbrâhim b. Ömer el-Bikāî'ye yazılan reddiyedir.
13. Naẓmü'l-Îsâġūcī. Esîrüddin el-Ebherî'nin mantık ilmine dair eserini manzum şekli ve şerhidir (İstanbul 1268, Kahire 1329).
Kaynak: TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLAM ANSİKLOPEDİSİ