el-Muḫtaṣar ve el-Ferâʾiżü's-Secâvendiyye adlarıyla da anılan eser ferâiz ilminde en çok başvurulan kaynaklardan biridir. Üzerinde yapılan birçok şerh ve hâşiye ile birlikte miras hukuku alanında geniş bir literatürün meydana gelmesine vesile olmuştur. Müellif Hanefî mezhebini esas almakla beraber Kur'an'da açık bir şekilde ortaya konan miras hukukunun nisbeten az rastlanan ihtilâflı meselelerinde diğer İslâm hukuk ekollerinin görüşlerine de yer verdiği için eser genel bir kabul görmüştür.
Miras hukukunu öğrenmeyi teşvik eden, "Ferâizi öğrenin ve insanlara öğretin, çünkü ferâiz ilmin yarısıdır" meâlindeki hadisle (farklı lafızları için bk. İbn Mâce, "Ferâʾiż", 1; Dârimî, "Muḳaddime", 24) başlayan eserde, mirasın paylaşılmasından önce terikeden yapılacak harcama kalemleri sayıldıktan sonra hisse sahipleri ve bunların öncelik sırası zikredilir; miras hakkına engel olan hususlar belirtilerek ashâbü'l-ferâiz* ve asabe*nin payları açıklanır. Bunun ardından başka vârislerin bulunması sebebiyle mirastan mahrum kalınması durumu (hacb) incelenir. Daha sonra başta avl* olmak üzere payların hesaplanmasıyla ilgili bazı matematik problemlerine temas edilir, mirasçılardan bir kısmının uzlaşarak terikeden çıkarılması (tehârüc) ve red konuları ele alınır. Son olarak da hünsâ, cenin, mefkūd, mürted ve esirin miras hukukundaki durumları belirtilerek hangisinin önce öldüğü bilinemeyen akrabaların paylarının taksimi konusuna yer verilir.
Türkiye kütüphanelerinde yüzlerce yazma nüshası bulunan el-Ferâʾiżü's-Sirâciyye, çeşitli şerh ve hâşiyeleriyle beraber Balıkesir ve İstanbul'da aynı tarihte (1272/1855) olmak üzere çeşitli yerlerde birçok defa basılmıştır.
Şerhleri. Eser üzerinde birçok şerh ve hâşiye yapılmış olup başlıcaları şunlardır: 1. Hasan b. Ahmed b. Emînüddevle el-Halebî (ö. 658/1260), Şerḥu'l-Ferâʾiżi's-Secâvendî (Şerḥu Ferâʾiżi Mirṣâd) (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2527-2528; Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 257; Hafîd Efendi, nr. 116; Giresun Yazmaları, nr. 43; Süleymaniye, nr. 688; Şehid Ali Paşa, nr. 1109). 2. Mahmûd b. Ebû Bekir el-Kelâbâzî, Ḍavʾü's-Sirâc. Mezhepler arası karşılaştırmalı ve delilli bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1096-1097; Lâleli, nr. 1313; Fâtih nr. 2514/2, 2536/1). Bu şerh aynı müellif tarafından el-Minhâcü'l-münteḫab min Ḍavʾi's-Sirâc adıyla ihtisar edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 945; Cârullah Efendi, nr. 1115). 3. Seyyid Şerif el-Cürcânî. Şerḥu's-Sirâciyye (Şerḥu'l-Ferâʾiżi's-Sirâciyye, el-Ferâʾîżü'ş-şerîfiyye). Eserin en önemli şerhlerinden olup medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur. Türkiye'de çeşitli yazma nüshaları bulunan şerh birçok defa basılmıştır. Ayrıca muhtelif hâşiyeleri yapılmış, Muhammed Kāsım b. Muhammed Dâim Berdvânî tarafından 1775-1776 yıllarında Farsça'ya tercüme edilmiş ve Baillie The Moohummudan Law of Inheritance adlı eserinde bu şerhi kısmen İngilizce'ye çevirmiştir (Calcutta 1832) ( Brockelmann, GAL, I, 470-471; Suppl., I, 650-651). 4. Burhâneddin Haydar b. Muhammed el-Halebî el-Herevî, Şerḥu'l-Ferâʾiżi's-Sirâciyye (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 301, Kılıç Ali Paşa, nr. 503; Millet Ktp., Murad Molla, nr. 1225). 5. Molla Fenârî, Şerḥu'l-Ferâʾiżi's-Sirâciyye. Eserin en güzel şerhlerden biri olup Süleymaniye Kütüphanesi'nde birçok nüshası bulunmaktadır (meselâ bk. Fâtih, nr. 2524; Giresun Yazmaları, nr. 117; Yazma Bağışlar, nr. 318; Lâleli, nr. 1310/1, 1311/1). 6. Şehâbeddin Ahmed b. Mahmûd es-Sivâsî, el-Muḥtâc ʿale'l-Ferâʾiżi's-Sirâciyye. Süleymaniye Kütüphanesi'nde çeşitli yazmaları bulunmaktadır (meselâ bk. Fâtih, nr. 2519; Yenicami, nr. 638/3; Kadızâde Mehmed, nr. 261/2; Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 608/1). Bu eser üzerinde Seybold'un "Die Breslauer Glossen zu Siwâsi's Kommentar zu Sagâwendî's Erbrecht (alfarâid) al-Sirâgije" adlı bir çalışması vardır (RSO, VI [1914-15], s. 89-98). 7. İbnü'l-Hâc Muhammed b. el-Hâc Ahmed el-Farazî, et-Taḥḳīk fî Şerḥi'l-Ferâʾiżi's-Sirâciyye (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 513). 8. Ahmed b. Yahyâ el-Herevî, Şerḥu's-Sirâciyye (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 598). 9. İbn Kemal, Şerḥu'l-Ferâʾiżi's-Sirâciyye. Süleymaniye Kütüphanesi'nde birçok yazması bulunmaktadır (meselâ bk. Ayasofya, nr. 1610, 1613, 1616; Esad Efendi, nr. 1123, 1125; Cârullah Efendi, nr. 1119, 1120; Giresun Yazmaları, nr. 116; Yozgat, nr. 766). 10. Şeyhzâde Muhyiddin Mehmed, Şerḥu'l-Ferâʾiżi's-Sirâciyye (Süleymaniye Ktp., Kadızâde Mehmed, nr. 263; Çelebi Abdullah Efendi, nr. 166/1, 167; Fâtih, nr. 2520). 11. İbnü'l-Hanbelî, Şerḥu's-Sirâciyye (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2718/2; Millet Ktp., Murad Molla, nr. 1227). 12. Emîr Pâdişah, Şerḥu's-Sirâciyye (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1102; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1090). 13. Muhammed b. Abdülkādir b. Muhammed b. Ali b. Muhammed, İẓhârü's-Sirâciyye. III. Selim zamanında İstanbul'da telif edilmiş bir şerhtir (Brockelmann, GAL, I, 471; Suppl., I, 970). 14. İmamzâde Esad Efendi, Ferâiz-i Sirâciyye Şerhi (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 319). 15. Seyyid Enver Ali, Żiyâʾü's-Sirâc. Metinle birlikte basılmıştır (Kalküta 1285; Kanpûr 1285, 1295, 1311; Lahor 1304, 1307, 1312, 1317). 16. Gulâm Haydar, Menârü's-Sirâc. Bu şerh de metinle birlikte basılmıştır (Haydarâbâd 1285; Kahire 1303; Lahor 1313).
Muhtasarları. 1. Taşköprizâde Ahmed Efendi, Telḥîṣü'l-Ferâʾiżi's-Sirâciyye (Süleymaniye Ktp., Yozgat, nr. 458). 2. Abdullah b. Es'ad b. Ömer el-Kâşgarî, Muḫtaṣar mine's-Sirâciyye (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2739).
Manzum Hale Getirilmiş Şekilleri. 1. Muhammed b. Mes'ûd el-Kayserî (ö. 755/1354), Naẓmü's-Sirâciyye (Brockelmann, GAL Suppl., I, 651). 2. Abdurrahman-ı Câmî (ö. 898/1492), Manẓûme-i Ferâʾiz-i Sirâciyye. Farsça'dır (Süleymaniye Ktp., Nâfiz Paşa, nr. 308). 3. Dursunzâde Abdullah Feyzî (ö. 1019/1610), Manzûme-i Sirâciyye. Türkçe'dir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1107). 4. Abdülmelik b. Abdülvehhâb el-Fettenî, Ḫulâṣatü'l-Ferâʾiż (Manẓûmetü's-Sirâciyye fi'l-ferâʾiż) (Kahire 1292-1293, 1299, 1304, 1305, 1306, 1310). 5. Mollacıkzâde Mehmed Râif, Manzûme-i Ferâiz-i Sirâciyye. Türkçe'dir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1132). 6. Muvakkıt, el-Levâmiʿuż-Żiyâʾiyye fî naẓmi's-Sirâciyye (Haleb 1342).
Türkçe Tercümeleri. 1. Dursunzâde Abdullah Feyzî, Tercüme-i Ferâiz-i Sirâciyye (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3647, Serez, nr. 3938, Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 264; Millet Ktp., nr. 138). 2. Hâcibzâde Muhammed b. Mustafa el-İstanbulî (ö. 1100/1689), Ferâiz-i Vâfiye (Süleymaniye Ktp., Tekelioğlu, nr. 359; Serez, nr. 1176; Hacı Mahmud Efendi, nr. 1170). 3. Filibeli Ahmed Hulûsi Efendi (ö. 1309/1891), Sirâciyye Tercümesi. Cürcânî'nin şerhi kenarında basılmıştır (İstanbul 1309, 1322). 4. Hasan b. Nasûh el-Bosnevî, Mecmau'l-Ferâiz Tercümetü'l-Ferâizi's-Sirâciyye (Süleymaniye Ktp., Gelibolulu Tâhir Efendi, nr. 101). 5. Ebû Bekir Sıdkı Hâfız, Sirâciyye Tercümesi Sirâcü'l-ferâiz (Trablusşam 1316).
İngilizce Tercümeleri. 1. W. Jones, Al-Serajiyah with English Translation and Commentary (Calcutta 1792). Eser daha sonra A. Rumsey tarafından Al Sirajiyyah, or the Muhammedan Law of Inheritance adıyla yeniden neşredilmiştir (London 1869, 1890). 2. P. Kumar Sen, The Serajiyyah the Mohammedan Law of Inheritance (Serampore 1885; Kennagar 1887).
Eserin ayrıca Mevlevî Muhammed Reşîd (Kalküta 1811) ve Mîr Şeyh b. Nûreddin Muhammed el-Yemânî tarafından yapılmış Farsça tercümeleri de vardır (Brockelmann, GAL, I, 470; Suppl., I, 651).
Baillie, el-Ferâʾizü's-Sirâciyye'nin metnini ve Cürcânî şerhini esas alarak The Moohummudan Law of Inheritance adlı bir çalışma yapmıştır (Calcutta 1832, 1874; el-Ferâʾizü's-Sirâciyye ile ilgili diğer çalışmalar için bk. Keşfü'ẓ-ẓunûn, II, 1247-1250; Brockelmann, GAL, I, 470-471; Suppl., I, 650-651).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi