646 yılı Rebîülevvelinde (Temmuz 1248) Musul'da doğdu. Çeşitli hocalardan Kur'an, hadis ve edebiyat dersleri aldı. Irak Moğollar tarafından istilâ edilince Fransızlar'a karşı mücadelesiyle tanınan Sultan Zâhir Baybars'ın hâkimiyeti altında bulunan Kahire'ye gitti (665/1266). Musul'da öğrenimine başladığı göz hastalıkları konusundaki çalışmalarına Kahire'de de devam eden İbn Dânyâl, Muînüddevle el-Fihrî'den ders alarak edebiyat alanında da kendini yetiştirdi. Çok sayıda Musullu'nun yaşadığı Bâbülfütûh semtinde yerleşerek daha çok fakirlerin tedavisiyle meşgul oldu. Bazı devlet adamları ve özellikle Melik el-Eşref'le tanıştıktan sonra kendisine maaş bağlandı. İbn Dânyâl şiirlerinde daha çok yaşadığı sıkıntıları alaylı bir dille anlatmıştır. Nükte ve esprilerden hoşlanan semt sakinleri de bu tür şiirler yazma konusunda onu teşvik etmişlerdir.
İbn Düreyd'in meşhur kasidesi "el-Maksûre"ye çekinmeden itiraz eden İbn Dânyâl'in kendi beygiriyle komşusunun öküzüne mersiye yazması, Hz. Peygamber için yazdığı methiyenin mukaddimesini şaraptan söz eden gazel tarzında kaleme alması ve mahlas beytinde Resûlullah'tan şefaat dileyip methiye bölümüne geçmesi gibi orijinal yaklaşımları vardır. Onun şiirinin başlıca özelliği kasideyi kıssaya çevirebilmesidir. Müveşşah ve mevâliyyâ gibi halk şiiri türlerinden faydalanan İbn Dânyâl tasavvufî şiirler de yazmıştır. İbn Dânyâl, hekimliği ve şairliği yanında gölge oyunundaki üstün yetenekleriyle Arap tiyatro tarihinde de önemli bir yere sahiptir.
Eserleri. 1. el-Bâbâtü's̱-s̱elâs̱ (Ṭayfü'l-ḫayâl fî maʿrifeti'ẓ-ẓıl, Ḫayâlü'ẓ-ẓıl). İbn Dânyâl'in en önemli eseri olup Ṭayfü'l-ḫayâl, ʿAcîb ve ġarîb, el-Müteyyem ve'ḍ-ḍâʾiʿu'l-yetîm adlı üç oyununu içermektedir. Döneminin Arap edebiyatı sahasında ilk eserlerinden biri olan bu kitabında İbn Dânyâl makāme tarzını tiyatro eserine çevirme başarısını göstermiştir. Cerrah, eczacı, falcı, yılan oynatıcısı gibi halk tiplerine yer verdiği oyunlarını manzum, mensur ve secili sözlerle süslemiş, kişilerin mizaç ve karakterlerini yansıtabilmek için yer yer basit, kaba ve çirkin ifadeler de kullanmıştır. Bazı tenkitçiler, geniş tartışmalara konu olan eseri çağdaş Batı tiyatrosu anlamında bir tiyatro eseri olarak değerlendirmiş, hatta bazıları Alman şairi ve oyun yazarı Brecht Bertold'un tiyatrolarına benzetmişlerdir (Mevsûʿatü'l-ḥaḍâreti'l-İslâmiyye, II, 255-257). İbn Dânyâl'in geniş bir kültüre sahip olduğunu gösteren eser, o dönemdeki Mısır toplumunun sefaletini dile getiren değerli bir kaynak olma açısından da önemlidir. Eser Muhammed Takıyyüddin el-Hilâlî (Bağdat 1948) ve İbrâhim Hamâde (Kahire 1963) tarafından yayımlanmıştır. İbrâhim Hamâde neşrinde gölge oyunu, tekniği, mahiyeti, tarihçesi, İbn Dânyâl'in hayatı ve eserlerine dair geniş bir inceleme yer almaktadır (neşredenin girişi, s. 6-138). Eseri ayrıca Paul Kahle, Derek Hopwood'un notlarıyla birlikte neşretmiştir (Cambridge 1992). 2. ʿUḳūdü'n-niẓâm fî men vüliye Mıṣra mine'l-ḥükkâm. İbn Dânyâl'in fetihten kendi zamanına kadar Mısır idarecileri hakkında yazdığı 101 beyitlik bir urcûzedir. 3. Dîvân. Süleymaniye Kütüphanesi'nde bir nüshası mevcuttur (Ayasofya, nr. 4880/8). Selâhaddin es-Safedî'nin bu eserden yaptığı seçmeler Muhammed Nâyif ed-Düleymî tarafından neşredilmiştir (Bağdat 1978).
Ayrıca Urcûze fi'ṭ-ṭıb (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3645/2) ve Kifâyetü'l-müteṭabbib ve nihâyetü'l-müteʾeddib (Brockelmann, II, 2) adlı iki didaktik manzumesi bulunan İbn Dânyâl'in Şerḥu'l-Maḳṣûd fi't-taṣrîf adlı bir eserinin olduğu da kaydedilmektedir (Hediyyetü'l-ʿârifîn, II, 141).
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi