5 Safer 551 (30 Mart 1156) tarihinde Musul'da doğdu. İlk tahsilini devrin ileri gelen fakihlerinden olan babasından gördü. Yahyâ b. Sa'dûn el-Kurtubî ve çeşitli âlimlerden Arapça, fıkıh ve hadis okudu. 571'de (1175) Bağdat'a gitti; Nizâmiye Medresesi'nde muîd olan Sedîdüddin es-Silmâsî ile Radıyyüddin el-Kazvinî'den fıkıh, usûl-i fıkıh ve hilâfiyat, Kemâleddin el-Enbârî'den dil ve edebiyat, Şerefeddin et-Tûsî'den matematik dersleri aldı. Bu arada diğer bazı hocalardan tarih, felsefe, mûsiki, astronomi, kimya, simya, fizik ve tıp öğrenerek 575 (1179) yılı civarında Musul'a döndü. Sohbetlerinde bulunan İbn Hallikân ve İbn Ebû Usaybia gibi çağdaşı müelliflerin hakkında verdikleri bilgilere göre henüz genç denilecek bir yaşta iken pek çok ilim dalında (İbn Hallikân'a göre yirmi dört, Zehebî'ye göre on dört) söz sahibi oldu ve kısa sürede tanındı. Babasının 576'da (1180) vefatı üzerine Zeynüddin Ali Küçük Mescidi'nde onun yerine geçti ve burası, uzun süre ders vermesinden dolayı ona nisbetle el-Medresetü'l-Kemâliyye adıyla anılmaya başlandı. Aynı şekilde zamanın ileri gelen fakihlerinden ağabeyi İmâdüddin Ebû Hâmid'in 608 (1211) yılında ölmesinden sonra Medresetü'l-Alâiyye'de onun yerini aldı; arkasından yeni açılan el-Medresetü'l-Kāhiriyye'ye, 620 (1223) yılında da Bedreddin Lü'lü'ün kurduğu el-Medresetü'l-Bedriyye'ye müderris oldu. Sonuncu görevinde iken 14 Şâban 639 (17 Şubat 1242) tarihinde vefat etti.
İlgilendiği her ilimde uzman sayılacak kadar geniş bilgiye sahip olan İbn Yûnus'un pek çok dalda talebesi vardı. Ayrıca ondan dönemin tanınmış âlimleri de faydalanmıştır. Meselâ Teâsif diye tanınan ve Nasîrüddîn-i Tûsî ile geometriye dair tartışmalarda bulunan Alemüddin Kaysâr b. Abdülganî, matematik bilimlerinde büyük bir üstat sayıldığı halde Musul'a gidip onunla birçok kitabı müzakere etmiştir. Esîrüddin el-Ebherî de çeşitli eserler yazdığı ve şöhretinin zirvesinde olduğu bir zamanda Musul sarayında himaye görürken (625/1228) onun yanında muîdlik yapmış ve kendisinden ders almıştır. Öte yandan özellikle matematik ve astronomide o dönemin en çok başvurulan şahsiyeti olduğu için Bağdat, Halep ve Endülüs'teki bazı âlimlerle Alman İmparatoru II. Friedrich de bu ilimlerde karşılaştıkları meseleleri mektupla ona sormuşlardır. Abdüllatîf el-Bağdâdî'nin 585 (1189) yılında Musul'a gittiğinde onu kimya ile uğraşırken gördüğü ve hakkında, "Kemâleddin b. Yûnus'u riyâziyyât, fıkıh ve felsefî ilimlerde iyi buldum; ancak aklını ve vaktini kimya deneylerine adamış, başka her şeyi küçümser hale gelmiş" dediği bilinmektedir. Ondan hem Şâfiîler hem Hanefîler fıkıh okurken yine nakledildiğine göre yahudilerle hıristiyanlar da Tevrat ve İncil okumuşlardır.
Eserleri. İbn Yûnus, hemen her ilim dalında yoğun birikime sahip olmasına rağmen fazla eser yazmamıştır. Günümüze ulaşan başlıca eserleri şunlardır: 1. Şerḥu Risâle fîmâ yaḥtâcü ileyhi'ṣ-ṣâniʿ min aʿmâli'l-hendese. Ebü'l-Vefâ el-Bûzcânî'nin eseri üzerine yapılmış bir şerhtir (Meşhed Âsitân-ı Kuds-i Razavî Ktp., nr. 5357/130). 2. Risâle fî beyâni muḳaddimeteyn mühmeleteyn istaʿmelehümâ Ebüllûniyûs fî evâḫiri'l-maḳāleti'l-ûlâ min Kitâbi'l-Maḫrûṭât. Pergeli Apollonios'un Konika'sı hakkındadır (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1706, vr. 291b-293a; Oxford Bodleian Library, Thurst, nr. 713/4, vr. 78a-79a; nr. 3973/3, vr. 52a-52b). 3. Risâle fi'l-burhân ʿale'l-muḳaddimeti'lletî ehmelehâ Erşimîdis fî kitâbihî fî tesbîʿi'd-dâʾire ve keyfiyeti ittiḫâẕi ẕâlike. Archimedes geometrisi üzerinedir (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1706, vr. 218b-220a; TSMK, III. Ahmed, nr. 3342/5; Oxford Bodleian Library, Thurst, nr. 3970/3, vr. 128b-129a). 4. Risâle fi'stiḫrâci deḳāʾiḳı ḫıṣaṣı iḫtilâfi manẓari'l-ḳameri'l-müstaʿmele fi'l-Mecisṭî (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1706, vr. 293b-294b). 5. Mesâʾil süʾilet ʿani'l-ʿallâme Kemâlüddîn maʿa cevâbâtihâ. İbn Yûnus'un kendisine sorulan cebir ve geometriye dair sorulara verdiği cevaplardan ibarettir (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1706, vr. 285b-290b). 6. Mesʾele ilâ Kemâliddîn Mûsâ b. Yûnus ilâ Mevṣıl min Endelüs sene 584 ve cevâbuhû ʿaleyhâ. Geometri konusunda Endülüs'ten yöneltilen sorulara verdiği cevaplardır (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1706, vr. 217a-218b). Müellifin ayrıca geometri konusunda adı bilinmeyen bir risâlesi vardır (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1502/17, vr. 270a-b; Berlin Staatsbibliothek, nr. 6008; Paris Bibliothèque Nationale, nr. 2467/15).
İbn Yûnus'un kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Keşfü'l-müşkilât ve îżâḥu'l-muʿḍılât (tefsir), Müfredâtü elfâẓi'l-Ḳānûn li'bn Sînâ, ʿUyûnü'l-manṭıḳ, el-Esrârü's-sulṭâniyye fi'n-nücûm ve Luġa fi'l-ḥikme. İbn Ebû Usaybia Ġunyetü'l-faḳīh fî şerḥi't-Tenbîh li-Ebî İṣhâḳ eş-Şîrâzî adlı kitabın ona ait olduğunu söylemekteyse de (ʿUyûnü'l-enbâʾ, I, 308) bu eser Zehebî'nin de belirttiği gibi (Târîḫu'l-İslâm, s. 88-89; ayrıca bk. Keşfü'ẓ-ẓunûn, I, 489) oğlu Şerefeddin Ahmed'e aittir ve bu husus, eserin Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunan nüshasının (Serez, nr. 1066; Ayasofya, nr. 1217, 1218) I. cildinin başındaki kayıttan açıkça anlaşılmaktadır.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi