Ramazan 645'te (Ocak 1248) Hama'da dünyaya geldi. Doğum günü için kaynaklarda 5, 6 ve 25 Ramazan gibi farklı tarihler zikredilmiştir. Bir fıkıh âlimi ve Hama kadısı olan babası Necmeddin İbnü'l-Bârizî gibi (İsnevî, I, 279-282) o da Bağdat'ta bir mahalle (Bâbü Ebrez) adına nisbetle İbnü'l-Bârizî diye anıldı. Bedreddin Muhammed b. Eyyûb et-Tâzefî'den kıraat okudu. Babasından fıkıh, nahiv ve usul dersleri aldı. Babası ile dedesinden, İzzeddin el-Fârûsî ve Cemâleddin b. Mâlik'ten hadis dinledi. İbn Mâlik'ten ayrıca nahiv öğrendi. Kendisinden Ebû Şâme, Birzâlî ve Zehebî gibi âlimler hadis ilminde faydalandılar. Zehebî, İbnü'l-Bârizî'den hadis derslerini Hama ve Dımaşk'ta aldığını söylemiştir (Maʿrifetü'l-ḳurrâʾ, III, 1487).
İbnü'l-Bârizî fıkıh ilminde üstün bir seviye kazanmış, güçlü zekâsı, disiplini ve gayretli çalışması, ahlâkı ve tevazuu ile tanınmıştır. Hama'da kırk yıl süreyle herhangi bir ücret almadan kadılık yapan ve birkaç defa Mısır kadılığına tayin edildiği halde bu görevi kabul etmeyen İbnü'l-Bârizî defalarca hacca gitmiştir. Ömrünün sonlarına doğru gözleri görmez olmuş ve bu dönemde yerini torunu Necmeddin Abdürrahim b. İbrâhim'e bırakarak kadılık görevinden ayrılmışsa da bu makamla ilgisini sürdürmüştür. İbnü'l-Bârizî Allah'ın sıfatları konusunda tartışmaya girmekten sakınmış, Selef ulemâsıyla Eş'arî kelâmcılarından herhangi birinin tarafını tercih etmeyip her iki ekol hakkında da olumlu bir tavır sergilemiştir. Hayatı boyunca kitap biriktiren ve zengin kütüphanesini vakfeden İbnü'l-Bârizî 20 Zilkade 738'de (9 Haziran 1338) Hama'da vefat etti.
Eserleri. İbn Kādî Şühbe, İbnü'l-Bârizî'nin kırktan fazla eseri olduğunu söylerken Dâvûdî bu sayıyı doksan küsur olarak zikretmektedir. Bu eserlerden bazıları şunlardır: 1. Nâsiḫu'l-Ḳurʾâni'l-ʿazîz ve mensûḫuh. Hâtim Sâlih ed-Dâmin'in tahkikiyle Mecelletü Mecmaʿi'l-ʿilmiyyi'l-ʿIrâḳī'de neşredilmiş (XXXIII [Bağdat 1402/1982], s. 265-317), ayrıca aynı muhakkik tarafından Erbaʿatü kütüb fi'n-nâsiḫ ve'l-mensûḫ adıyla yayımlanan (Beyrut 1409/1989) eserde dördüncü risâle olarak yer almıştır. 2. el-Ferîdetü'l-Bâriziyye fî ḥalli'l-Ḳaṣîdi'ş-Şâṭıbiyye. Şâtıbî'nin Ḥırzü'l-emânî adlı kasidesinin şerhidir (yazma nüshaları için bk. Salâh M. el-Hıyemî, I, 417-418; el-Fihrisü'ş-şâmil, s. 148). 3. Kitâbü'l-Bustân fî ʿulûmi'l-Ḳurʾân. Kur'an tefsiri olan eserin bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (III. Ahmed, nr. 113). 4. Ravżâtü cennâti'l-muḥibbîn fî tenzîli'l-ʿulûmi'l-Kitâbi'l-mübîn (Ravżâtü'l-cinân fî tefsîri'l-Ḳurʾân, Kitâbü'r-Ravża fî tefsîri'l-Ḳurʾân). Eserin III. cildinin bir nüshası (Meryem sûresinin başından Sâffât sûresinin sonuna kadar olan kısım) Süleymaniye Kütüphanesi'nde olup (Fâtih, nr. 273) bu nüshanın tamamının dört cilt olduğu anlaşılmaktadır. İsrâ ve Kehf sûrelerinin tefsirini ihtiva eden bölümü Berlin'de bulunan eserin (Ahlwardt, I, 367) diğer bir nüshasının Furkān sûresinin başından Kur'ân-ı Kerîm'in sonuna kadar olan kısmını ihtiva eden III. cildi Kütahya'da (Vahîd Paşa Ktp., nr. 2490), Kehf sûresinin tefsirinden bir kısım da Tunus'ta (el-Mektebetü'l-vataniyye, nr. 2438) bulunmaktadır. 5. Tecrîdü (Muḫtaṣarü)'l-uṣûl fî eḥâdîs̱i'r-Resûl. İbnü'l-Esîr'in Câmiʿu'l-uṣûl li-eḥâdîs̱i'r-Resûl adlı eserinin muhtasarı olup pek çok yazma nüshası mevcuttur (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Beşir Ağa, nr. 55, Hamidiye, nr. 221, Lâleli, nr. 411, Yenicami, nr. 173, 277, Beşir Ağa, nr. 168, Şehid Ali Paşa, nr. 378; Nuruosmaniye Ktp., nr. 545; Râgıb Paşa Ktp., nr. 246; İÜ Ktp., AY, nr. 39; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 510; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 257; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 510; TSMK, III. Ahmed, nr. 307; Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 151; ayrıca bk. DMBİ, III, 88). 6. el-Müctebâ fî eḥâdîs̱i'l-Muṣṭafâ. Bu eser de İbnü'l-Esîr'in adı geçen kitabının başka bir tertiple yapılmış muhtasarı olup yazma nüshaları Rabat'ta (a.g.e., a.y.) ve Süleymaniye Kütüphanesi'ndedir (Şehid Ali Paşa, nr. 534). İbnü'l-Bârizî'nin bu eserini Hama Kadısı Alemüddin Süleyman b. Avşar et-Türkmânî, İbnü'l-Esîr'in tertibiyle yeniden düzenlemiş, et-Teysîr fî ḥadîs̱i'l-beşîri'n-neẕîr adını verdiği bu çalışmasına Ebû Hanîfe'nin müsnedlerinden seçtiği hadisleri de ilâve etmiştir (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 180; Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 84). 7. el-Miṣbâḥ. Begavî'nin Meṣâbîḥu's-sünne adlı eserinin muhtasarı olup Ebû İshak eş-Şîrâzî'nin et-Tenbîh adlı eserinin tertibi dikkate alınarak düzenlenmiştir. Eserin bir nüshası Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de bulunmaktadır (Fuâd Seyyid, III, 65-66). 8. Rumûzü'l-künûz. Fıkıhla ilgili bir manzume olup bir nüshası Râmpûr Kütüphanesi'ndedir (Brockelmann, GAL Suppl., II, 101). 9. Kitâbü'l-Muġnî fi'ḫtiṣâri't-Tenbîh ve iẓhâri fetâvîh. Ebû İshak eş-Şîrâzî'nin et-Tenbîh adlı eserinin muhtasarı olup bir nüshası Berlin'dedir (Ahlwardt, IV, 66). 10. ez-Zübd (ez-Zübde fi'l-fıḳh). Eserin 970 beyitlik eksik bir nüshası Gotha'da bulunmaktadır (Pertsch, II, 194-195). 11. Taḥlîlü (Taḥallülü)'l-ḥâʾiż mine'l-iḥrâm. Bir nüshası Kudüs'te Hâlidiyye Kütüphanesi'ndeki (nr. 37) bir mecmuanın içinde (Salâhaddin el-Müneccid, s. 23), diğer bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi'ndedir (Yenicami, nr. 1185). Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de Mesʾele fî ṭavâfi'l-merʾeti ve hiye ḥâʾiż adıyla kayıtlı bulunan (nr. 10367) ve İbnü'l-Bârizî'ye aidiyetinden söz edilen risâlenin de aynı eser olduğu anlaşılmaktadır (M. Mutî' el-Hâfız, II, 167). 12. İẓhârü (Teysîrü)'l-fetâvî min taḥrîri'l-Ḥâvî. Necmeddin Abdülgaffâr b. Abdülkerîm el-Kazvînî'nin el-Ḥâvi'ṣ-ṣaġīr fi'l-fetâvî adlı eserinin şerhi olup bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (III. Ahmed, nr. 840; diğer nüshaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 679). 13. Tevs̱îḳu ʿura'l-îmân fî tafżîli (feżâʾili) ḥabîbi'r-raḥmân. Kādî İyâz'ın eş-Şifâʾ adlı eserinin muhtasarı olup dört bab üzere düzenlenmiştir (Diyarbakır İl Halk Ktp., nr. 2046; Akseki İlçe Halk Ktp., nr. 173; ayrıca bk. DMBİ, III, 88). Eser, İbn Karâ Şehâbeddin Ahmed b. Ömer el-Hârizmî tarafından Nuḫbetü'n-nuḫab el-mûṣıl ilâ aʿle'r-rüteb adıyla ihtisar edilmiş olup bu muhtasarın bir nüshası Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'dedir (Sîre, nr. 37). 14. İttiḫâẕü'n-nuṣḥ fî îcâdi'ṣ-ṣulḥ (Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 86, vr. 1-3). 15. ed-Dirâye li-aḥkâmi'r-Riʿâye. Hâris el-Muhâsibî'nin er-Riʿâye li-huḳūḳıllâh adlı eserinin muhtasarı olan İzzeddin b. Abdüsselâm'ın Maḳāṣıdü'r-Riʿâye'si üzerine yapılmış bir ihtisar çalışmasıdır. Esere ayrıca Muhâsibî'nin diğer kitaplarından seçilmiş on bahis ilâve edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 945/5, vr. 443b-462a; Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye, nr. 5481). 16. Manẓûme fî şerḥi Müs̱elles̱âti Ḳuṭrub (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3767, vr. 258b-260a). İbnü'l-Bârizî'nin kaynaklarda ayrıca el-Esâs fî maʿrifeti ilâhi'n-nâs, Kitâbü'l-ʿArûż, el-Vefâʾ fî eḥâdîs̱i'l-Muṣṭafâ, Kitâbü'l-Menâsik, ed-Dürre fî ṣıfâti'l-ḥacci ve'l-ʿumre, Żabṭu ġarîbi'l-ḥadîs̱ gibi eserlerinden söz edilmektedir.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi