Karadeniz ile Azak denizinin doğu kesimini ayıran Anapa yarımadasından başlayarak Hazar denizi kıyısındaki Apşeron yarımadasına ulaşan Büyük Kafkas dağlarını ve iki yanında uzanan toprakları kapsar; bölgenin adı da söz konusu sıra dağlardan gelmektedir. Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan cumhuriyetleri Güney Kafkasya'da (Transkafkasya), Rusya Federasyonu'na bağlı Dağıstan, Kalmuk, Karaçay-Çerkez, Kabarda-Balkar, İnguş, Kuzey Osetya cumhuriyetleri ve halen bağımsızlığına kavuşmaya çalışan Çeçenistan Kuzey Kafkasya'da (Kafkasönü) bulunmaktadır.
I. FİZİKÎ ve BEŞERÎ COĞRAFYA
Genellikle dağlık bir bölge olan Kafkasya topografik bakımdan çok farklı özellikler sergiler. Bölgeyi ikiye ayıran Büyük Kafkas dağları yaklaşık 1200 km. uzunluğunda ve 110-180 km. genişliğindedir; en yüksek yerleri orta kesimdeki Elbruz (5642 m.) ve Kazbek (5033 m.) doruklarıdır. Büyük Kafkas dağlarını güney-kuzey doğrultusunda aşan en önemli iki geçit Daryal ve Derbent'tir. Daha güneyde yükseklikleri 4000 metreyi geçmeyen Küçük Kafkas dağları ve aralarında küçük ovalar, geniş çöküntüler ve dik yamaçlı volkanik tepeler bulunmaktadır. Transkafkasya bölgesinin batısındaki Kolhi ile doğusundaki Kura ve Aras havzaları verimli tarım arazilerine sahiptir.
22.500.000 civarında olan Kafkasya'nın nüfusu etnik bakımdan büyük bir çeşitlilik gösterir. Bölgede yaşayan elli kadar halkın başlıcaları Adige, Kabartay (Kabarda), Çerkez, Abhaz, Abazin; Çeçen, İnguş; Avar, Lek, Dargın, Lezgi; Gürcü, Laz, Megrel, Svan, Hevsur gruplarıdır. Abhaz-Adige grubundan olan Rusya Federasyonu'na bağlı Adige Özerk Bölgesi'nde, daha çok da Laba ve Kuban nehirlerinin aşağı kısımlarında ve Büyük Kafkas dağlarının eteklerinde yaşayan Adigeler (150.000) müslümandır. Gürcistan'a bağlı Abhaz ve Acar Özerk cumhuriyetlerinde yaşayan Abhazlar'ın toplam nüfusu bugün yaklaşık 120.000'dir. Abhazlar'ın bir bölümü müslüman, bir bölümü de Ortodoks hıristiyandır. Ahbazlar'la aynı kökten gelen Abazinler, Adige Özerk Bölgesi'nin doğusunda ve Karaçay-Çerkez Özerk Cumhuriyeti'nde Kuma, Kuban ve Zelencuk nehirlerinin yukarı düzlüklerinde yaşamaktadırlar. Müslüman Abazinler'in toplam nüfusu 30.000 civarındadır. Büyük bir kısmı Kabarda-Balkar Özerk Cumhuriyeti'nde, az bir kısmı da Adige Özerk Bölgesi'nde yaşayan ve toplam sayıları 500.000 civarında olan Kabartaylar'ın çoğunluğu müslüman, sadece Kuzey Osetya'daki küçük bir kolları hıristiyandır. Çeçenler'le akrabaları İnguşlar, Kuzeydoğu Kafkasya'daki Çeçenistan ile İnguş Özerk Cumhuriyeti'nde yaşamaktadır. Çeçenler'in toplam nüfusu 1 milyon kadar, bir kısmı Kuzey Osetya'da oturan İnguşlar'ınki ise 300.000'dir; her iki halk da müslümandır. Kuzeydoğu Kafkasya'da bulunan Dağıstan Özerk Cumhuriyeti'nin nüfusundan Avarlar (544.000), Lekler (106.000), Dargınlar (353.000) ve Lezgiler (257.300) bölgedeki yerli halkların başlıcalarıdır. Güney Kafkasya'da ise Gürcü, Megrel, Laz, Svan ve Hevsurlar yaşamaktadır. Gürcistan'daki Osmanlı yönetimi sırasında Acaralılar müslüman olmuşlardır. Elbruz dağlarının güney eteklerinde oturan Svanlar'la Hevsurlar hem din hem dil bakımından Gürcüler'le bütünleşmiştir.
Kafkasya'da yaşayan Türk kökenli Âzerîler, Kumuklar, Karaçaylar, Balkarlar ve Nogaylar içinde nüfus itibariyle çoğunluğu Âzerîler teşkil eder. Azerbaycan, Gürcistan, Dağıstan ve Rusya Federasyonu'nun değişik yerlerinde bulunan Âzerîler'in sayısı 1996 nüfus sayımına göre 7.549.000'dir. Âzerîler'den sonra Kafkasya'da yaşayan en kalabalık Türk topluluğunu oluşturan Kumuklar, Dağıstan Özerk Cumhuriyeti'nin başşehri Mahaçkale'de yaşamaktadır. Toplam nüfusları 350.000 civarındadır. Karaçay-Balkarlar, Karaçay-Çerkez ve Kabarda-Balkar Özerk cumhuriyetlerinde yaşamaktadır. Toplam nüfusları yaklaşık 400.000'dir. Nogaylar Kuzey Dağıstan'da Terek deltasında, İdil nehrinin güney boylarında, İnguş, Çeçen ve Karaçay-Çerkez Özerk cumhuriyetlerinde yaşamaktadır. 1989 nüfus sayımına göre 70.000 civarında olan Nogaylar'ın bugün 100.000'e yaklaştıkları tahmin edilmektedir. Dağıstan Özerk Cumhuriyeti'nde yaşayan Kafkas Türkmenleri'nin sayısı 70.000 kadardır. Kumuklar, Karaçay-Balkarlar, Nogaylar ve Kafkas Türkmenleri genelde Hanefî mezhebine mensuptur.
Ermeniler bölgenin güneyinde yer alan Ermenistan Cumhuriyeti'nde (1987, 3.411.900); İranlılar küçük gruplar halinde Azerbaycan, Dağıstan ve diğer cumhuriyetlerde; Kürtler daha çok Ermenistan ve Gürcistan'da (toplam 80.000); Tatlar Dağıstan ile (1979, 22.441) Apşeron'da ve Azerbaycan'ın güneyindeki İran sınırına yakın bölgede; Osetler Orta Kafkaslar bölgesindeki Kuzey Osetya Özerk Cumhuriyeti ile (632.428) Gürcistan'a bağlı Güney Osetya Özerk Bölgesi'nde (1979, 541.893); Slav ırkına mensup Ruslar, Ukraynalılar, Beyaz Ruslar ve diğerleri ise bölgenin hemen hemen her tarafında ve genellikle şehirlerde yaşamaktadır.
Kafkasya'da nüfus dağılımını coğrafya ve tabiat şartları belirler. Yüksek dağlık alanlar nüfustan yoksundur; Büyük Kafkas dağlarının orta ve batı kısımlarında insan yaşamaz. Bölgenin en kalabalık kesimleri Kuzey Kafkasya'daki verimli çöküntü ovalarının bulunduğu yerlerdir. Köy ve şehirlerde yaşayan nüfusun oranı ülkelere göre değişiklik göstermekteyse de genel olarak kırsal alanda yaşayanlar daha fazladır. Tarih boyunca meydana gelen çeşitli olaylar, göç yolları üzerinde yer alan Kafkasya'daki nüfus yapısını ve dağılımını etkilemiştir. Bölgenin Rusya'nın işgaline girmesinden sonra müslüman nüfusun önemli bir bölümü Osmanlı Devleti'nin değişik yerlerine göç etmiştir. Ayrıca Rus işgalinin ardından özellikle şehirlerde Rus nüfusu giderek artmış, Rus ve Kazak kolonileri kurulmuştur. Bugün bölgedeki bütün şehirlerde önemli miktarda Rus ve Ukraynalı topluluklara rastlamak mümkündür. Diğer taraftan Stalin döneminde sürgün edilenlerin bir kısmı daha sonra ülkelerine geri dönmüşse de birçoğu gönderildikleri yerlerde kalmışlardır.
Etnik zenginliğe benzer bir dil çeşitliliğinin bulunduğu Kafkasya'da otuz yedi dilin varlığı tesbit edilmiştir. İslâm coğrafyacıları buraya Cebelülelsine (diller dağı) adını vermişler ve buradaki 300'e yakın dilden bahsetmişlerdir (Géographie d'Aboulféda, II/1, s. 93). Kafkasya'da yaşayan halklar üç büyük dil ailesi etrafında toplanır: Kafkas (İber-Kafkas), Hint-Avrupa ve Altay. Kafkas dilleri ailesi Kartuel, Abhaz-Adige ve Dağıstan dilleri ailesinden ibarettir. Hint-Avrupa dillerinde konuşan halklar grubuna Ruslar, Ukraynalılar (Krasnodar ve Stauropol vilâyetlerinde), Ermeniler, Osetinler, Kürtler, Tatlar ve yahudiler girmektedir. Altay dilleri ailesinin Türk grubunda Âzerîler, Kumuklar, Karaçaylar, Balkarlar, Nogaylar, Tatarlar ve Kafkas (Derbent) Türkmenleri bulunmaktadır.
Kafkasya Müslümanlık'la Hıristiyanlığın hâkim olduğu bir bölgedir. Türk kökenli halkların tamamına yakını, Gürcüler'den Batum civarında yaşayan Acaralılar ve Kuzeydoğu, Kuzeybatı Kafkasya'daki pek çok halk müslümandır. VII. yüzyılın ortalarında yayılmaya başlayan İslâmiyet daha çok Hazar denizi sahilindeki topraklarda taraftar bulmuştur. Rusya'nın bölgeyi işgali İslâm'ın yayılmasını olumsuz yönde etkilemekle birlikte Sovyetler Birliği döneminde merkezlerden uzak yerlerde dinî hassasiyet muhafaza edilmiştir. Ermeniler'le Gürcüler'in yanı sıra Ruslar, Ukraynalılar ve diğer bazı gruplar hıristiyandır.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi