Babası tüccar olan Kursavî, ilk öğrenimini Viyatka'ya bağlı Malmij kasabasının Meçkere köyünde yaptı; Muhammed Rahîm b. Yûsuf el-Aşıtî el-Meçkerevî'den faydalandı. Daha sonra Buhara'ya gitti. Kendisini özellikle Kur'an ve hadis alanında yetiştirmeye çalıştı. Nakşibendî-Müceddidî şeyhi Niyazkulı Han Türkmânî'ye intisap etti, dört yıl ona hizmet edip icâzet aldı. Muhafazakâr âlimler ve Orta Asya'nın zengin kütüphaneleriyle kurduğu temas Kursavî'nin skolastik din anlayışına tepkisine yol açtı. Öğrenimini tamamladıktan sonra Kursa'ya döndü ve müderrislik yapmaya başladı.
Kursavî'nin yenilikçi fikirlerinin kaynağı, Tatar kültürünün mevcut yapısı ile Ali el-Kārî'nin Mineḥu'r-ravżi'l-ezher fî şerḥi'l-Fıḳhi'l-ekber'i, Ebü'l-Muîn en-Nesefî'nin et-Temhîd'i ve İmâm-ı Rabbânî'nin bazı eserleri olup döneminde hâkim olan Eş'arî kelâm düşüncesine Mâtürîdî kelâm anlayışı ile karşılık vermiş, özellikle sıfatlar konusunda Teftâzânî başta olmak üzere Eş'ârî kelâmcılarını şiddetle eleştirmiştir.
1807'de tekrar Buhara'ya giden Kursavî, İdil Tatarları'nın Orta Asya'nın skolastik İslâm merkezlerine karşı gösterdiği bağımlılık kalıbını ilk kıran kişi oldu ve burada fikirlerini duyurmaya başladı. Kelâmcıların birçok fer'î meseleyi inanılması zaruri konular içinde ele almalarına karşı çıktı, kendisini onların amansız bir hasmı olarak tanımladı. İslâmî naslar üzerinde sadece uzmanlaşmış kişilerin değil bütün müslümanların ictihad etmesinin önemini vurgulayarak her İslâm âliminin Kur'an ve hadisi yorumlamada yetkili olması gerektiğini savundu. Çünkü ona göre aklı kullanma ve tercihte bulunmada ictihadın geniş anlamı içerisinde yer almaktadır. Bu anlayıştan hareketle ictihad kapısının açık olduğunu ileri sürdü. Taklide, bid'atlara, din istismarına karşı mücadele etti. Kursavî'nin medreselerde okutulan ders kitaplarını eleştirmesi de onun eğitim meselesiyle ilgilendiğini gösterdiği kadar dinî düşüncedeki asıl yeniliğin eğitimden geçtiğine inandığını ortaya koymaktadır. Ancak Kursavî, bu fikirleriyle çevresinde pek fazla taraftar bulamadığı gibi Buhara'nın muhafazakâr âlimleri arasında infial uyandırdı, zındıklık ve dinsizlikle suçlandı. Hayatına kastedilmesinden endişe eden Niyazkulı Han Türkmânî ve Ziyâeddin el-Halacî'nin tavsiyeleri üzerine Buhara'yı terkedip Kursa'ya döndü, burada ders vermeye başladı.
Onun yenilikçi düşünceleri talebeleri arasında kısa sürede tanınmasını sağladı. Niyazkulı Han Türkmânî'nin Tatar ve Türkmen zenginlerinden sağladığı destekle Meçkere'de Kursavî için bir medrese açıldı. Ancak Buhara'da olduğu gibi burada da bazı müderris ve din adamlarının tepkileriyle karşılaşan Kursavî 1812 yılında hacca gitmek üzere yola çıktı. İstanbul'a ulaştığında yakalandığı veba hastalığından öldü ve Üsküdar'da Karacaahmet Mezarlığı'na defnedildi, fakat mezarının yeri belli değildir.
Kursavî, İdil-Ural Tatarları arasındaki dinî uyanış ve dinî ıslah hareketinin en önemli temsilcilerinden olup görüşlerinden dolayı mutaassıp çevrelerin tepkisini çekse de kısa bir zaman sonra Tatar Cedîdciliği'nin en tanınmış referansı haline geldi. Kursavî'nin açtığı yenilikçi yoldan giden ilk isimlerden Nizâmeddin b. Sirâceddin Karûcî onun eserlerine şerh ve hâşiyeler yazdı ve Ârif b. Selâmkulı b. Fulat (Pulat) es-Sayrânî ile birlikte fikirlerinin takipçisi oldu. Kursavî'nin yenilikçi görüşleri daha sonraki dönemlerde de taraftar kazanmaya devam etmiş, eserleri bazı medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur. Etkisi Kazan sınırlarını aşmış, başta Mercânî, Âlimcan Barudî ve Rızâeddin Fahreddin olmak üzere görüşleri Tatar Cedîdci geleneğinin birçok ismi tarafından desteklenmiştir. Mercânî, kendi fikrî dönüşümünü sağlayan Kursavî'nin görüşlerini bütün İdil-Ural'a yaymak ve yeni nesillere tanıtmak için yazdığı Tenbîhü ebnâʾi'l-ʿaṣr ʿalâ tenzîhi enbâʾi Ebi'n-Naṣr adlı risâlesinde onun her yüzyılda bir geleceği söylenen müceddidlerden biri olduğunu ileri sürmüştür.
Eserleri. 1. Heftiyek-i Şerîf. Müellifin bölgesinde Türkçe kısmî tefsir geleneğinin ilk örneği olan eser, öğrencisi Nu'mân b. Emîr b. Osman es-Semenî'nin kaleme aldığı Molla Numan Tefsiri adlı kitabın içinde birçok defa basılmıştır. 2. Kitâbü'l-İrşâd li'l-ʿibâd. Tatar Cedîdcilik düşüncesinin ilk örneklerinden biri olup Âlimcan Barudî tarafından neşredilmiştir (Kazan 1903). 3. Şerḥu'l-ʿAḳāʾidi'n-Nesefiyye el-cedîd. eş-Şerḥu'l-cedîd ʿale'l-ʿAḳāʾidi'n-Nesefiyye adıyla da kaydedilen eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'ndedir (Hacı Mahmud Efendi, nr. 1394, 244 varak). 4. Şerḥ ʿalâ Risâle fî baḥs̱i'ṣ-ṣıfât (Süleymaniye Ktp., İzmirli İsmail Hakkı, nr. 906). 5. Kitâb fî beyâni aḳsâmi'l-ḥadîs̱ (Amasya İl Halk Ktp., nr. 1785). Kursavî'nin ayrıca Kitâbü'l-Levâʾiḥ, Şerḥu'l-ʿAḳāʾidi'n-Nesefiyye el-ḳadîm, Risâletü is̱bâti'ṣ-ṣıfât, Şerḥu Muḫtaṣari'l-Menâr, Kitâbü'n-Neṣâʾiḥ adlı eserleri bulunmaktadır.
Kaynak: TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLAM ANSİKLOPEDİSİ
