İbn Abdülberr'in Tecrîdü't-Temhîd'i meydana getirirken yaptığı tasarrufları ihtisar kelimesiyle ifade etmesi ve ortaya çıkan yeni eserin aynı zamanda mülahhas ve mühezzeb olduğunu söylemesi (s. 10, 259), İbnü'l-Harrât'ın el-İḫtiṣâr ve't-tecrîd li'ṣ-Ṣaḥîḥayn mine't-tekrâr ve'l-esânîd'i, Muhammed b. Abdürrezzâk el-Kazvînî'nin et-Tecrîd fî telḫîṣi Şerḥi's-Sünne'si gibi eserlerin isimleri bu terimlerin mâna itibariyle birbirine yakınlığını göstermektedir. Muhtasarda bir eserin kısaltılmasının, mülahhasta özetlenmesi ve yeniden ifade edilmesinin, mühezzebde gözden geçirilip düzenlenmesinin, muhtâr, müntekā ve müntehabda muhtevadan seçmeler yapılmasının esas alındığı belirtilse de (DİA, XXXI, 57, 62) bir tecrîdde bunların hepsiyle veya çoğuyla karşılaşmak mümkündür. Belli bir eser üzerine yapıldığı takdirde muhtasarlarda esas hedefin muhtevanın özetlenmesi, tecrîdlerde ise muhteva özetinin yanında isnad gibi şeklî unsurların da kısaltılması veya tamamen çıkarılması olduğu ileri sürülerek iki terim arasında fark bulunduğu söylenmekle birlikte Ahmed ez-Zebîdî'nin Buhârî'nin el-Câmiʿu'ṣ-ṣaḥîḥ'i, Tâceddin Ebü'l-Fazl Muhammed b. Abdülmuhsin el-Kalaî ve Mirzâ Muhammed el-Kummî'nin Tirmizî'nin el-Câmiʿu'ṣ-ṣaḥîḥ'i, Cemâleddin Muhammed b. Muhammed el-Hadramî'nin Sehâvî'nin el-Maḳāṣıdü'l-ḥasene'sine dair yaptıkları tecrîdlerin aynı zamanda muhtasar adıyla anılması tecrîd ile muhtasarın çok defa eş anlamlı gibi kullanıldığını göstermektedir (el-Fihrisü'ş-şâmil, I, 327-329; III, 1399-1400). Nasîrüddin et-Tûsî'nin üzerine çok sayıda şerh ve hâşiye yazılan Tecrîdü'l-iʿtiḳād'ı gibi belli bir kitabın özeti olmayıp bir konunun veya bir ilmin temel meselelerinin veciz ibarelerle anlatılması maksadıyla kaleme alınmış tecrîdler de vardır (hadis alanında bu anlamda yazılmış bazı muhtasarlar için bk. DİA, XXXI, 60). Tecrîd her zaman bir eserdeki isnad, tekrar, hâşiye vb.nin hazfedilmesinden ibaret değildir. Bazan Zehebî'nin Tecrîdü esmâʾi'ṣ-ṣaḥâbe'sinde Üsdü'l-ġābe'ye yaptığı gibi muhtevaya zenginlik katılabilmektedir. Bu tür tecrîdler şerhleri andırır.
Tecrîdin belli başlı faydaları arasında eserden zamanla eskiyen bilgileri çıkarmak, öğrencilerin temel meseleleri kolayca anlamasını sağlamak, isnadları çıkarmak suretiyle eserin hacmini küçültmek, ayrıntılarla uğraşırken vakit kaybedilmesini önlemek, eseri tekrarlardan arındırmak suretiyle sıkıcılığını gidermek ve okuma kolaylığı sağlamak, belli bir düzeye hitap eden eserleri herkese hitap eder hale getirmek gibi hususlar sayılabilir. Başka eserlere bir giriş hazırlamak gibi amaçlarla yapılan tecrîd asıl eser sahibinin maksadını, yöntemini, eseri oluştururken karşılaştığı güçlükleri anlamayı zorlaştırsa da ikinci derecede bilgilere yer vermemesinden dolayı daha kullanışlı kabul edilmiştir. Belli bir ilmin temel meselelerini muhtasar ibarelerle anlatmak için hazırlanan tecrîdleri anlamak oldukça güçtür. Müellifin kendi eserini tecrîd etmesi gibi bir âdet bulunmamakla birlikte İbn Abdülber, kendisine ait et-Temhîd limâ fi'l-Muvaṭṭaʾ mine'l-meʿânî ve'l-esânîd adıyla yaptığı el-Muvaṭṭaʾ şerhini Tecrîdü't-Temhîd limâ fi'l-Muvaṭṭaʾ mine'l-meʿânî ve'l-esânîd (et-Teḳaṣṣî li-ḥadîs̱i'l-Muvaṭṭaʾ ve şüyûḫi'l-İmâm Mâlik) ismiyle özetlemiştir.
Tecrîdlerde çok farklı yöntemler uygulanmıştır. Ahmed b. Ahmed ez-Zebîdî'nin et-Tecrîdü'ṣ-ṣarîḥ'inde olduğu gibi bazan bir kitabın isnadları kısaltılır ve mükerrer rivayetler çıkarılırken Şinkītî'nin Zâdü'l-müslim'i ve Muhammed Fuâd Abdülbâkī'nin el-Lüʾlüʾü ve'l-mercân'ında görüldüğü üzere bazan da birkaç kitabın ortak rivayetleri birleştirilir. İbn Hacer el-Askalânî'nin Tecrîdü't-tefsîr min Ṣaḥîḥi'l-Buḫârî'si, Bedreddin Ebû Zür'a İbn Fehd el-Mekkî'nin Tecrîdü rubâʿiyyâti Müslim'i ve Ebû Bekir b. Ebü'l-Mecd el-Hanbelî'nin Tecrîdü'l-evâmir ve'n-nevâhî mine'l-Kütübi's-Sitte'si gibi eserlerde bir veya birkaç kitabın belli özellikleri bir araya getirilmiştir. İbnü's-Salâh'a nisbet edilen Muḫtaṣar fî eḥâdîs̱i'l-aḥkâm, Zeynüddin el-Irâkī'ye izâfe edilen Muḫtaṣar fi'l-eḥâdîs̱i'l-müteʿalliḳa bi'l-aḥkâm ve Ziyâeddin el-Makdisî'nin Münteḫab mine'l-ḥas̱s̱i ʿalâ ṭalebi'l-ḥadîs̱'i gibi (el-Fihrisü'ş-şâmil, III, 1591) bir konudaki hadisleri isnadlı veya isnadsız olarak derleyen tecrîdler de vardır. İbn Hacer el-Askalânî'nin Safedî'ye ait el-Vâfî bi'l-vefeyât ile kendisine ait Tehẕîbü't-Tehẕîb'i karşılaştırdığı Tecrîdü'l-Vâfî bi'l-vefeyât'ında ise iki kitabın birbirine göre fazlalıkları tesbit edilmiştir. Abdülkādir b. Şeybe el-Hamed'in Tehẕîbü't-tefsîr ve tecrîdü't-teʾvîl mimmâ ulḥiḳa bihî mine'l-ebâṭîl ve rediyyi'l-eḳāvîl adlı eseri gibi, bir konudaki zayıf veya uydurma rivayetlerin ayıklanıp yeni bir eser oluşturulması şeklinde yapılan tecrîdler de yaygındır. Birçok ilim dalında örnekleri bulunmakla birlikte tecrîdler daha çok, bir kitaptaki isnadların hazfedilmesi yahut belli konulardaki hadislerin derlenip yeni bir kitap haline getirilmesi şeklinde hadis alanında görülmektedir. Zehebî'nin Tecrîdü esmâʾi'ṣ-ṣaḥâbe'si, Şemseddin el-Ka'berî'nin Tecrîdü't-Tavżîḥ li-şerḥi'l-Câmiʿi'ṣ-ṣaḥîḥ li'bni'l-Mülaḳḳın'ı (a.g.e., I, 327) ve Ebû İshak İbrâhim b. Osman el-Mârânî'nin Tecrîdü'l-Mevżûʿât li'bni'l-Cevzî'si (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 459) gibi örnekler tecrîdin usul, ricâl, şerh, mevzûat vb. eserler üzerine de uygulandığını ortaya koymaktadır.
İbn Hazm'a nisbet edilen el-Câmiʿ fî (ḥaddi) ṣaḥîḥi'l-ḥadîs̱ bi'ḫtiṣâri'l-esânîd ve'l-iḳtiṣâr ʿalâ eṣaḥḥihâ ve'ctilâbi ekmeli elfâẓihâ ve eṣaḥḥi meʿânîhâ (İbn Hazm, neşredenin girişi, s. 20; Îżâḥu'l-meknûn, I, 356) ilk tecrîd örneklerinden sayılmakla birlikte günümüze ulaşmamıştır. İbn Abdülberr'in et-Temhîd'e giriş olarak telif ettiği Tecrîdü't-Temhîd de (et-Teḳaṣṣî) erken örneklerden olup et-Temhîd'deki şerhlerin çıkarılması ve İmam Mâlik'in hocalarının alfabetik olarak sıralanıp rivayetlerinin zikredilmesiyle meydana getirilmiştir. Rezîn b. Muâviye es-Sarakustî'nin İbn Mâce'nin es-Sünen'i yerine Mâlik'in el-Muvaṭṭaʾını altıncı kitap kabul ettiği, el-Cemʿ beyne'l-uṣûli's-sitte adıyla da bilinen et-Tecrîd li'ṣ-ṣıḥâḥ ve's-sünen'i meşhur tecrîdlerdendir. Mecdüddin İbnü'l-Esîr'in Câmiʿu'l-uṣûl li-eḥâdîs̱i'r-resûl adlı eserinde bu tecrîd esas alınmıştır (DİA, VII, 136). İbnü'l-Bârizî'nin Tecrîdü Câmiʿi'l-uṣûl fî (min) eḥâdîs̱i'r-resûl'ü, İbnü'l-Esîr'in Câmiʿu'l-uṣûl li-eḥâdîs̱i'r-resûl'ünün muhtasarı olup Osmanlı döneminde en çok yaygınlık kazanmış tecrîdlerdendir (a.g.e., XX, 525). Zehebî'nin Tecrîdü esmâʾi'ṣ-ṣaḥâbe'si, İzzeddin İbnü'l-Esîr'in Üsdü'l-ġābe fî maʿrifeti'ṣ-ṣaḥâbe'sindeki rivayetlerin çıkarılıp 1154 yeni ismin eklenmesiyle oluşturulan bir eserdir. Türkiye'de tecrîd denilince akla gelen ilk örnek Ahmed b. Ahmed ez-Zebîdî'nin et-Tecrîdü'ṣ-ṣarîḥ'idir. Eser Babanzâde Ahmed Naim ve Kâmil Miras tarafından Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi adıyla Türkçe'ye tercüme edilip şerhedilmiştir (bk. et-TECRÎDÜ'S-SARÎH). Nebîl b. Mansûr b. Ya'kūb el-Besâre'nin İbn Hacer el-Askalânî'nin Tecrîdü esmâʾi'r-ruvât'ı ile (Küveyt 1407) İbn Hazm'ın belli başlı eserlerinde bazı hadis râvileri hakkında yaptığı değerlendirmelerin Hasan Mahmûd Ebû Heniyye ve Ömer b. Mahmûd Ebû Ömer tarafından derlenmesiyle oluşturulan Tecrîdü esmâʾi'r-ruvât (Zerkā 1988) günümüzde yapılmış tecrîd çalışmalarındandır.
Kaynak: TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLAM ANSİKLOPEDİSİ