Kablî nedir ?

Felsefede önsel bilgiyi ifade eden kablî (Batı literatüründe a priori) terimi Arapça'da "önce" anlamında zaman zarfı olan kabl kelimesinden türetilmiş olup ba'dînin (a posteriori) karşıtıdır. Bilginin kaynağı konusunda nereden ve nasıl elde edildiği bilinmeyen, duyu algılarına, deney ve akıl yürütmeye gerek kalmadan bir önermenin doğru veya yanlış olduğunu zihnin ilk hamlede kavramasını filozof Kindî "el-evâilü'l-akliyye, el-mukaddimâtü'l-üvel, el-mukaddimâtü'l-ûlâ" terimleriyle karşılar (Resâʾil, s. 107, 114). Fârâbî ise "kablî, el-evâil" (et-Taʿlîḳāt, s. 3), "el-mukaddimâtü'l-ûlâ, evâilü'l-maârif" ve "mebâdiü'l-burhân" (el-Cemʿ, s. 98) terimlerini aynı anlamda, yani "aksiyomatik bilgi" karşılığında kullanır. İbn Sînâ da çeşitli eserlerinde bu kavramı "el-ulûmü'l-evveliyye el-garîziyye, el-ma'kūlâtü'l-bedîhiyye şeklinde ifade etmiştir (eş-Şifâʾ, s. 39-40; el-İşârât, s. 40, 95, 99). Seyfeddin el-Âmidî bu tür aksiyonlardan oluşan önermeleri "el-kazâya'l-evveliyye" ve "el-kazâya'l-fıtriyye" olarak adlandırmaktadır (Emîr el-A'sem, s. 341-342).

Daha çok Immanuel Kant'tan itibaren Batı'da gelişen Yeniçağ bilgi teorisinde kullanılan apriori terimi Arapça'da genellikle kablî kelimesiyle karşılanmaktadır. Son dönem Osmanlı mantık ve felsefe kitaplarında ise apriorinin karşılığı olarak farklı terimlere rastlanmaktadır. Meselâ Ahmed Naim bir süre aprioriyi "bidâî", aposterioriyi "nihâî" tabirleriyle karşılarken daha sonra bunları terketmekle birlikte ıstılah encümeninin önerdiği kablî ve ba'dî terimlerini de uygun bulmamış, sonuçta Cevdet Paşa'nın Mi'yâr-ı Sedâd'ındaki tasdik çeşitlerini dikkate alarak kablî yerine "tasdîk-i evvelî", ba'dî yerine "tasdîk-i tecrübî"nin kullanılması gerektiğini söylemiştir (Kara, sy. 4 [2000], s. 202-203). İzmirli İsmail Hakkı ise kablî yerine "tasdîk-i evvelî", ba'dî yerine "tasdîk-i sânî"yi tercih eder (Felsefe Dersleri, s. 126-127). Çağdaş Arapça literatüründe kablî ve ba'dî terimleri benimsenmiştir (ayrıca bk. BA'DÎ)

Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

BİZE ULAŞIN
SON DAKİKA