el-Akidetüş-Şeybaniyye Nedir?

Kâtib Çelebi, el-Akīdetü'ş-Şeybâniyye'yi İmâm-ı Âzam'ın öğrencisi Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî'ye (ö. 187/803) nisbet eder. Brockelmann ve Fuat Sezgin de aynı görüşü paylaşırlar. Ne var ki İmam Muhammed'in hayatı ve eserlerinden bahseden tabakat kitapları ona ait böyle bir risâlenin varlığından söz etmemektedir. İmam Muhammed hakkında bir monografi yazan M. Zâhid Kevserî de onun eserleri arasında el-ʿAḳīdetü'ş-Şeybâniyye'yi zikretmemektedir. Risâlenin Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunan nüshasının müstensihi Muhammed b. Ali es-Sirmânî eş-Şâfiî el-Kādirî, "Bu, veliyyullah Şeyh Şeybânî'nin (kaddesallahu rûhah) akîdesidir" demektedir. Başka bir yazmanın müstensihi olan Osman b. Yahyâ da müellif adını Şeyh Şeybânî şeklinde kaydetmektedir. "Şeyh", "veliyyullah", "kaddesallahu rûhah" gibi unvan ve ifadelerin genellikle sûfîler hakkında kullanıldığı göz önüne alındığında, kaynaklarda el-ʿAḳīdetü'ş-Şeybâniyye adıyla bilinen risâlenin fakih olan Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî'ye değil, mutasavvıf olarak tanınan Şeyh Ebû Muhammed Yûnus b. Yûsuf eş-Şeybânî'ye ait olması ihtimali ağırlık kazanır. Nitekim risâlede yer alan bazı ifadeler de bu görüşü teyit edici mahiyettedir. Meselâ risâlenin sonunda "Bu, imamımız Şâfiî'nin, ayrıca Mâlik, Nu'mân ve Ahmed'in itikadıdır" tarzında yer alan cümle, eserin 187 (803) yılında vefat eden Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî'nin ölümünden ve dört mezhebin ortaya çıkıp yerleşmesinden sonra kaleme alındığını göstermektedir. Müellifin İmam Şâfiî'ye özellikle dua etmesi, risâlenin bilinebilen ilk şerhinin oldukça geç bir dönemde yapılması sadece Şâfiî âlimleri tarafından şerhedilmesi ve rü'yetullah* konusunda tasavvufî bir anlayışı ihtiva etmesi de eserin, Hanefî mezhebinin müctehid imamlarından olan Şeybânî tarafından yazılmasını imkânsız kılmaktadır. Ayrıca risâlede yer alan ve Hz. Peygamber'in Allah'ı dünyada gördüğünü benimseyen görüşün, İmam Muhammed'in itikadî fikirlerini nakleden el-ʿAḳīdetü'ṭ-Ṭaḥâviyye'de bulunmaması da onun Muhammed eş-Şeybânî'ye ait olamayacağının bir başka delili sayılmalıdır. Gerek risâlede gerekse incelenebilen şerhlerinde müellifin adıyla ilgili olarak "Şeyh Şeybânî" kaydından başka bir bilgi yer almamaktadır. Ancak bazı yazmalardaki ifadelerden, müellifin Kādirî tarikatı şeyhlerinden Şâfiî mezhebine bağlı biri olduğu anlaşılmaktadır. Tabakat kitaplarının biyografilerinden bahsettiği Şeybânîler yukarıdaki bilgilerin ışığı altında incelendiği takdirde, söz konusu risâlenin müellifinin, Kādiriyye tarikatının Şeybâniyye kolunu kuran, Abdülkādir-i Geylânî'nin müntesiplerinden Yûnus b. Yûsuf eş-Şeybânî olması ihtimalini kuvvetlendirir. Risâle, el-Kasîdetü'ş-Şeybâniyye ve el-Akāʾidü'ş-Şeybâniyye diye de bilinir.

Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi