Babası meşhur Rus şairi Nikolay Gumilev, annesi Rus edebiyatının en büyük dram şairlerinden Tatar asıllı Anna Ahmatova'dır. Doğumundan kısa bir müddet sonra babaannesinin yanına Bejetsk şehrine gönderildi. İlk ve orta öğrenimini burada tamamladı. 1921'de babası Sovyet karşıtlığı suçlamasıyla kurşuna dizildi. 1929'da annesinin yanına Petersburg'a gitti. Pedagoji enstitüsüne girmek istediyse de "zâdegân" çocuğu olduğundan kabul edilmedi. Şiirleri yönetim tarafından sansüre uğradığı için zor duruma düşen annesiyle birlikte bir süre yokluk çekti. Daha sonra, Sovyetler'in çeşitli bölgelerine ilmî seyahatler düzenleyen Leningrad Devlet Üniversitesi Coğrafya Fakültesi'nde işe girdi ve şarkiyatçı M. I. Artamonov'un nezaretinde Tacikistan, Kırım ve Don bölgelerine yapılan gezilerde işçi sıfatıyla dört yıl çalıştı. Bu yıllarda Türkistan coğrafyasını ve Türk halklarını yakından tanıdı, Türkçe ve Farsça öğrendi. Aralık 1933'te Sovyet karşıtı faaliyetlere katıldığı gerekçesiyle Arabist V. A. Eberman'ın evinde tutuklandıysa da on gün sonra serbest bırakıldı. Uzun uğraşların ardından 1934'te Leningrad Üniversitesi Doğu Araştırmaları Enstitüsü Tarih Fakültesi'ne kayıt yaptırabildi. 23 Ekim 1935'te yine rejim karşıtlığı iddiasıyla tekrar tutuklandı. Annesinin Stalin'e ve diğer devlet büyüklerine yazdığı mektuplar üzerine serbest bırakıldıysa da Mart 1938'de arkadaşlarıyla birlikte Stalin, Molotov, Jdanov gibi devlet adamlarına suikast hazırlığı içinde bulundukları gerekçesiyle dördüncü sınıfta iken hapse atıldı, çalışma kampında on yıl kalmakla cezalandırıldı. Rusya'nın kuzeyinde insan gücüyle inşa edilmekte olan Belemor Kanalı'nda çalıştırıldı. Avukatının itirazı üzerine davasına yeniden bakıldı ve 26 Temmuz 1939'da cezası beş yıla indirildi. Rusya'nın en kuzeyinde Dudinka ve ardından Norilsk'teki kampta maden ocaklarında ağır işlerde çalıştıktan sonra kampın kimya laboratuvarına alındı. Maden ve laboratuvar etkinlikleri sırasında kimya bilgisini geliştirdi. Rusya'nın II. Dünya Savaşı'na girmesi ve ham madde ihtiyacının artması üzerine kamptaki mahkûmlardan bu yönde faydalanma ihtiyacı doğdu ve Gumilev, Sibirya'nın çeşitli bölgelerinde maden araştırmacılarıyla birlikte inceleme gezilerine katıldı. Bu geziler sırasında Sibirya'da yaşayan Türk halklarını yakından görme imkânı buldu.
Cezası bittikten sonra Petersburg'a döndü ve Sovyet İlimler Akademisi Doğu Araştırmaları Enstitüsü'nde bibliyograf olarak çalışmaya başladı. Ekim 1944'te cepheye gönderildi. Polonya ve Almanya'daki savaşlara katıldı. Aralık 1945'te cepheden iki madalya ile döndü ve bu defa aynı enstitüde itfaiyeci olarak iş buldu. Nisan 1946'da Tarih Fakültesi'ni bitirdi. Hocaları arasında V. V. Struve, A. Yu. Yakubovskiy, K. N. Kyuner, M. I. Artamonov gibi şarkiyatçılar bulunuyordu. Aynı yıl yüksek lisansa başladı ve Ukrayna'ya yapılan bir ilmî gezide görev aldı. Ancak bu sırada annesinin yazdığı bir şiir yüzünden okuldan uzaklaştırıldı ve ilmî geziden çıkarıldı. Leningrad Üniversitesi rektörünün yardımıyla önce bir akıl hastahanesinin kütüphanesinde çalıştı, ardından Altay bölgesindeki Pazırık kazılarına katılan heyette yer aldı. 1947'de asistan olarak Doğu Araştırmaları Enstitüsü'ne girdi. 1948'de "O politiçeskoy istorii pervogo tyurskogo kaganata 546-659 gg." (ilk Türk Kağanlığı'nın siyasî tarihi 546-659 yılları) adlı teziyle yüksek lisansını tamamladı. Kasım 1949'da aynı suçlamalarla yeniden tutuklandı. Annesi meşhur Sovyet yazarları aracılığıyla daha sonra dönemin Devlet Başkanı Kruşçev nezdinde girişimlerde bulunduysa da on yıl çalışma kampı cezasına çarptırıldı. Mayıs 1956'ya kadar Kazakistan'ın Karaganda, Sibirya'nın Tomsk şehirlerindeki kamplarda çalıştı. Aynı yıl bu kampların kapatılmasıyla Gumilev de özgürlüğüne kavuştu. Valizinde Hunlar ve Eski Türkler adlı iki eserinin müsveddeleriyle Leningrad'a döndü ve Ermitaj Müzesi'ne kütüphaneci olarak girdi. Bir taraftan da adı geçen eserleri üzerinde çalışmalarını sürdürdü. Hunnu (Hunlar) adlı ilk monografisi 1960'ta neşredildi. 16 Kasım 1961'de Drevni tyurki (Eski Türkler) isimli teziyle doktorasını verdi. 1962'den itibaren Leningrad Devlet Üniversitesi Coğrafya Fakültesi'nde çalışmaya başladı. Mayıs 1974'te ikinci doktorasını coğrafya dalında yaptı. 1975 yılında daha önce suçsuz yere mahkûm edildiği belirlendi ve aklandı. 15 Haziran 1992'de Petersburg'da öldü. Daha sonra evi müzeye dönüştürülmüş ve eserleri arka arkaya yayımlanmıştır. Astana'daki bir üniversiteye adı verilmiş, Kazan'daki Petersburg sokağının başına büstü konmuştur. Öğrencileri ve sevenleri Gumilev Dünyası Vakfı'nı kurarak eserlerini yeniden neşretmeye girişmiştir.
Eserleri: Hunnu (Moskova 1960), Otkritie Hazarii (Hazarya'nın keşfi, Moskova 1966), Drevnie tyurki (Moskova 1967), Poiski vımışlennogo tsarstva (Muhayyel hükümdarlığın izinde, Moskova 1970), Hunnı v Kitae (Hunlar Çin'de, Moskova 1974), Staroburyatskaya jivopis (Eski Buryat resim sanatı, Moskova 1975), Etnogenez i biosfera Zemli (Leningrad 1989), Drevnyaya Rus i Velikaya Step (Eski Ruslar ve Büyük Bozkır, Moskova 1989), Ot Rusi k Rossii (Rusi'den Rossya'ya, Moskova 1992), Konets i vnov naçalo (Son ve yeniden başlangıç, Moskova 1992).
Yazarın bunların dışında büyük çoğunluğu eski Orta Asya Türk tarihi üzerine yazılmış 300 civarında makalesi bulunmaktadır. Drevnie tyurki ve Otkritie Hazarii adlı eserlerinin yanı sıra bazı makaleleri Fransızca, Almanca ve İngilizce'ye çevrilmiştir. Ölümünden sonra bir de şiir kitabı neşredilmiştir. Gumilev'in Ahsen Batur tarafından bazı eserleri Türkçe'ye çevrilmiştir: Eski Türkler (İstanbul 1991, 2003), Hazar Çevresinde Binyıl (İstanbul 1993), Hunlar (İstanbul 2002), Muhayyel Hükümdarlığın İzinde (İstanbul 2002), Etnogenez Halkların Şekillenişi Yükselişi ve Düşüşleri (İstanbul 2003), Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları I (İstanbul 2003), Son ve Yeniden Başlangıç (İstanbul 2004), Avrasya'dan Makaleler I (İstanbul 2006), Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları II (İstanbul 2014).
Kaynak: TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLAM ANSİKLOPEDİSİ