Kanunî Sultan Süleyman'ın hükümdarlık yılları bir taraftan dünyaya yön verildiği, bir taraftan da asırlar sonrasına hitap edecek eserlerin inşa edildiği dönemdi. Kanunî, Mimar Sinan'a kendi adına bir cami yapması emrini verdiğinde büyük mimar büyük bir şehir planlamacısı olarak Haliç'e hakim tepelerden birini külliyenin yeri olarak seçti. Külliye tamamlandığında şehirden nasıl görüneceği önceden projeleri çizilerek planladı. Cami üzerinde yapıldığı tepe ve yamaç inişlerine uyumlu olarak şehir siluetine katkı sağlayacak şekilde düşünülmüştü.
Süleymaniye Külliyesi üzerine Türk İktisat Tarihi Enstitüsü elemanlarınca çevirisi yapılan arşiv belgeleri ve Ömer Lütfi Barkan'ın değerlendirmeleriyle iki ciltlik "Süleymaniye Camii ve İmareti İnşaatı" isimli dev bir eser hazırlanmıştır. Ayrıca Tanju Çantay'ın "XVI-XVII. Yüzyıllarda Süleymaniye Camii ve Bağlı Yapıları" isimli eseri de bu konuyu derli toplu anlatır.
İLK TAŞI EBUSSUUD EFENDİ KOYDU
Mimar Sinan ilk olarak külliyenin çizimleri ve maketi üzerinde çalıştı. İnşaat alanı genişletilip, düzeltildi. 1550 Haziranı'nda caminin de içinde bulunduğu Süleymaniye Külliyesi'nin inşasına başlanıldı. Kanunî'nin de katıldığı caminin temel atma töreninde önce fakir fukaraya sadakalar dağıtılıp, duaları alındı. Kurbanlar kesildi. Ulema, devlet adamları ve halkın katıldığı törende Şeyhülislâm Ebussuud Efendi ilk temel taşını, mihrap duvarının yükseleceği kesime yerleştirdi. Kuran okunduktan sonra dualar edildi.
Külliyenin inşaatı yıllarca devam etti. İmparatorluğun dört bir tarafından malzeme ve işçi getirildi. Gemiler ve arabalar hiç durmadan taş, mermer, tuğla, kum ve kereste taşıdılar. Taşlar genellikle Davutpaşa, Haznedar, İzmit ve Mihaliç'ten, beyaz mermerler ise Marmara Adası'ndan getirildi. Büyük granit sütunların ikisi İstanbul'dan, ikisi ise İskenderiye ve Baalbek'ten temin edildi. Selanik, İznik ve Gazze'den de eski yapılardan kalan mermerler alındı.
Ayrıca İstanbul'un değişik yerleri ile Adana, Alanya, Kozan, Tarsus, Çandarlı, Mudanya, Mut, Silifke, Karataş, Gülnar ve Selendi'den sütun ve mermerler temin edildi.
Tuğlalar, Hasköy ve Gelibolu'daki ocaklarda pişirildi.
Keresteler Ahyolu, Ahyazı, Aydos, Biga, Göynük, Istranca dağları, İzmit, Kandıra ve Süzebolu'dan getirildi. İnşaatta taşları birbirine bağlayacak demirler Samakov'dan getirilirken, kubbeleri kapatacak kurşun ise Sırbistan madenlerinden temin edildi. Çiniler ise İznik ve İstanbul'da yaptırıldı.
Külliyenin inşaatında cuma ve bayram günleri dışında hiç durmadan çalışıldı. Kış dönemlerinde bile az işçiyle de olsa inşaata ara verilmemişti. İnşaatta taşçı, kurşuncu, marangoz, nakkaş, hamallar, inşaat işçi ve ustaları ile lağımcılar çalışmıştı. Külliyenin inşasında hem Müslüman hem de Hristiyan usta ve işçilerin emeği vardı, Ayrıca Acemi oğlanlar ocağı ve esirler de külliyenin inşasında görev yapmışlardı.
Kubbenin kapanması, yarım kubbelerin tamamlanması, imaret kemerlerinin kavuşması gibi inşaatın belli kısımları bittikçe veya caminin çevresindeki yapılar tamamlandıkça bahşişler verilmiş, bal şerbetleri dağıtılmış ve kurbanlar kesilmişti.
Süleymaniye Camii'nin yapılmasında birçok büyük sanatkârın imzası vardı. Caminin hatlarında Hattat Ahmed Karahisarî, Hattat Hasan Çelebi, kalem işlerinde Kara Memi, cam işlerinde Hacı Mehmed, nakış işlerinde Nakkaş Mehmed, ağaç işlerinde Üstat Ahmed gibi dönemin büyük sanatkârları çalışmıştı. Cami kapısı Sofi Salih'in, avlu kapısı Hacı Salih'in, mihrap ise Konyalı Yahya'nın ustalıklarının eseriydi.
CAMİ YEDİ YILDA BİTİRİLDİ
16 Ağustos 1556 günü kuşluk vaktinde caminin 27.40 metre çapındaki ana kubbesi kapatıldı. Caminin minareleri ise 1556 Aralığında bitirildi. Süleymaniye Külliyesi 7 yıl gibi kısa sayılacak bir sürede Osmanlı İmparatorluğu'nun yıllık nakit bütçe gelirlerinin yaklaşık üçte biri olan 59.760.180 akçe harcanarak bitirildi. Harcamaların yaklaşık üçte ikisi usta ve işçilere, üçte biri ise malzemelere yapılmıştı.
Caminin hasırları Mısır'dan getirtilmiş, halıları Mısır ve Batı Anadolu'da dokutulmuştu. Camiye son derece güzel işçiliği olan rahleler ve görenlerin hayran kaldığı çok önemli hattatların yazdığı tezhipli Kuran-ı kerimler de konulmuştu.
15 Ekim 1557 Cuma günü inşaatın başlamasından 7 yıl 4 ay sonra Süleymaniye Camii ibadete açıldı. Caminin açılışı sırasında Mimar Sinan anahtarı padişaha verdikten sonra dua etmiş ve el kavuşturmuştu. Kanunî odabaşına "camiyi açmaya kim layıktır" diye sorunca, "padişahım ağa bendeniz bir pir-i azizdir, bu konuda layık olan o emekdar kulunuzdur" cevabını aldı. Padişah bu cevap üzerine Mimar Sinan'a dönerek "Bu bina eylediğin Beytullah'ı yine senin açman evladır" dedi ve dua ettikten sonra anahtarı mimarbaşına verdi. Mimar Sinan da "Ya fettâh" diyerek camiyi açtı.
***
Büyük bir külliye
60 dönümlük bir arazi üzerine yapılan külliyede, ortada cami olmak üzere bütün yapılar "U" düzenine göre sıralanmıştı. Külliye, cami, dört medrese, tıp medresesi, dârülhadis, şifahane, darülkurra, sıbyan mektebi, mülazım odaları, imaret, darüzziyafe, han, hamam, odalar, türbeler ve çok sayıda dükkânın bulunduğu çarşılardan oluşan bir yapı topluluğuydu.
Evliya çelebi külliyenin tamamında 1000 kubbe olduğunu ve 3 bin kişinin burada hizmet ettiğini söyler.
Külliyenin birimlerinin inşası aynı anda devam etmişti. Evvel ve sani medreseleri 1552/1553'te, imaret 1555'te, Darülhadis Medresesi ve Darüşşifa 1557'de, cami 1557'de salis ve rabi medreseleri ise 1558/1559'da bitirilmişti. Bazı medreselerin inşası caminin açılmasından sonra da sürmüştü.
Külliyenin tamamının bitmesi 1559 yılını bulmuştu.
***
Osmanlı'nın organizasyon ve ekonomik gücü
Süleymaniye külliyesi 9 yılda bitirilirken Avrupa'nın birçok değişik ülkesindeki önemli yapılar parasızlık, salgın hastalıklar, isyanlar ve savaşlardan dolayı çok uzun sürede bitirilebilmişti. Fransa'da Notre Dame Katedrali 182 yılda, İspanya Salamanca'da Yeni Katedral 220 yılda, İspanya'da Segovia Katedrali 52 yılda, Portekiz'de Jeronimos Manastırı 106 yılda, Portekiz'de Batalha Manastırı 134 yılda, Almanya'da Köln Katedrali 632 yılda, İtalya'da Floransa Katedrali 120 yılda, Vatikan'da San Pietro Bazilikası 120 yılda, Polonya'da Aziz Mary Bazilikası 27 yılda bitirilmişti.
Osmanlı İmparatorluğu eski haşmetini kaybetmeye başladığı 1597'de yapımına başlanan Eminönü Yeni Cami ise 60 yılda tamamlanabilmişti.
Süleymaniye'nin dokuz yılda bitirilmesi imparatorluğun o dönemdeki ekonomik ve organizasyon gücünü gösterir. Nitekim Barkan'ın Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı isimli binlerce belge üzerinde uğraşılarak hazırlanan dev eseri Osmanlı yönetiminin o dönemdeki titiz ve disiplinli çalışması ile organizasyon gücünü çok açık bir şekilde ortaya koyar.
