Beşerin iki melekesi vardır, gönül ve akıl.
Mevlâna'nın rubailerinde gönül yokluk deryasıdır. Sınırsız bir derya.
Yaradılış sırrına ermek isteyen insan cüzi akılla yetinemez. Aşkın kanatlarına ihtiyaç vardır. Akıl Cebrail gibidir, aşk katına çıkamaz. Aşk ise ab-ı hayata benzer. "Ey aşk hastası gönül kendine gel, cesur ol. Bugün yiğitlik gösterecek gündür. Aklın tedbirine giren her şeyi bırak, şimdi divanelik zamanıdır."
Akıl (AKL) bağlamak kelimesinden türemiştir. Sahibini tehlikelere düşmekten alıkoyar. Koyar da tehlikeye girmeden yani deryanın kıyısında dikelip durmak yerine deryaya dalmadan da mânâ açmaz insana kendini.
Akıl, duyu organlarıyla kendine ulaşan bilgileri değerlendirip hak ile bâtılı, yersiz boş lafı birbirinden ayırabilen, kıyaslamalar yapabilen, imkân ve ihtimalleri inceleyerek doğru bilgiyi tespit edebilen, kendisine yön ve istikâmet çizecek bir rehbere, Hakk'ın kitabına ihtiyaç duyar.
Çünkü başlangıçta söz vardır...

***

Zihin (idrak yeteneği) ise işlevini dil içinde gösterir. Dil evvela kutsal bilgiden yola çıkar. Akıl ve mantık devreye girince tefsir mekanizması da devreye girer. Biz buna hermenötik (asıl maksadı yorumlama sanatı) de deriz.

Dilin bir mimarisi vardır. Mimariye sadece inşaat sektörü olarak bakılmaz. Siyasetin, medeniyetin, kültürün, eğitimin, ekonominin, sanatın ve edebiyatın dili olduğu gibi bir mimarisi de vardır. Haddizâtında internet sitesinin dili ve mimarisi olduğu gibi.
Beşerî birey, gönül (Tanrı) keşfinden mânâya ve bunun devamında zihne (Evren idrakine) vararak lisana ulaşır...

***

Kavramlar bir tür donma halidir. İnsanın yaratıcı süreci için yalnızlık, yani loş bir köşe gerekir. Köşe pek çok bakımdan hayata reddeder, hayatı kısıtlar ve gizler O halde köşe evrenin zıddıdır. Böylece zıtların birliği ve mücadelesi başlar. Köşe dediğimiz şey kavramdır, gündelik hayata ulaşmak için mânâyı kavramsallaştırır ve sınırlar. Gündelik hayat yani dünyevi alan bu nedenle daima sekülerdir...
Süleyman Çelebi muhteşem Mevlid'inde: "Bir hurûf ü lafz ü savt ol padişah / Mustafa'ya söyledi bi iştibah." Harf ve ses olmaksızın Allah / Mustafa'ya konuştu, söyledi kuşkusuz, demiştir.
Harfsiz, lafsız ve sessiz konuşmaya, tasavvuf erbabının hâl dili dediği özel duruma mânâ denir. İlim dediğimiz bilim, irfan dediğimiz mânâdır. Hû mânâ lafı oradan gelir...
Orada burada rastladığımız el kol hareketleri ile konuşma ise şudur:
Kuyruksuz maymunun ses kontrolü, fizyolojisi konuşmaya müsait değildir, yine de elleri sağırların işaret dilini gayet iyi bilir.
En sofistike bir maymunun bile asla kullanmadığı şey gramer yapısı ve sentakstır. Buradan hareketle insana yakın gibi görülen maymunların dilden çok hayvani iletişim sistemlerini kullandıkları söylenebilir...

***

Düşünce, dil olmadan var olamaz. Ancak gönül ile akıl arasında zuhur eden içsel sohbet, bu sohbetten doğan mânâ başka bir yerde durur.
Dil bir kez oluştuğunda mânâ, dil içinde kelâma, sonra söze dönüşerek varlığını sürdürür. Şu hâlde söze, mânânın sekülerleşerek günlük kullanımı denebilir. Sekülerleşmekten muradımız, bir eşya ya da durumun kutsal alandan çıkarak gündelik kullanıma girme halidir. Bu söylenenler siyasal laiklik tartışmalarının dışında algılanmalıdır.
Buradaki "Sekülerizm", ateizm veya dini dışlayan laikçilik hiç değildir. Sözü edilen sekülerleşme farklı din ve inanışlardan kişilerin kurdukları iletişim dili, gündelik ve dünyevi üsluplar anlamındadır...

***

Yuhanna İncil'inin, "Başlangıçta söz vardı ve söz Tanrı ile beraberdi, söz Tanrıydı" cümlesiyle başlaması rastlantısal olmasa gerek. Elbette ki bu ifadedeki "söz" kelimesini mânânın ilk ifadesi olan "kelâm" diye algılamalıyız. Öyle ki, Kur'an'da Ali İmran Suresinin 45. âyetinde Hz. İsa'dan "kelime" olarak bahsedilmektedir.
Bu anlamda dil ve inanç, tarih boyunca birbirine paralel bir güzergâhta akmışlardır...

***

Bu maceranın finalinde, mânâ, kelâm ile sese dönüşür ve toplumsal kabul kazanır. Ve söz düzeyine indirgenmiş olur. Bir kez söze indirgendiğindeyse yaygınlaşmaya ve sekülerleşmeye başlar...
Ahzab Suresi, 72. âyette, "muhakkak ki biz emâneti semavata, arza ve dağlara arz eyledik, ama onu yüklenmekten imtina ettiler.... ve onu insan yüklendi...."deki 'emânet edilme' durumu; iç ve dış dünyayı önce mânâya sonra kelâma ve nihayet dile dönüştürerek, yeniden tasarlama yeteneği olsa gerektir...

***

Yani sözünüzü balla kesiyoruz demek; söze, dile, paspas yapılan Türkçeye balı, mânâyı hatırlatıyoruz demektir. Dildeki bal üstüne düşünmek insan olmanın kriteridir desek, haddimizi aşmış olmayız...

Meraklısına:
Bu yazı, düşünür-şair-mimar Ali Günvar'ın Söylemin İktidarı adındaki babayâni kitabının giriş bölümü üstünde gezinerek yazıldı. Bu mevzulardan zevk alan dayanıklı okurlara hassaten öneririm.